E qeshura në Kozmos u dëgjua për herë të parë kur ra Adami dhe Eva, por qesh mirë kush qesh i fundit thotë një fjalë e urtë arbërore - i Modhi
Dita e fundit të botës
Czesław Miłosz
Dita e fundit të botës
Bleta ndez lule purqarkun,
Peshkatari riparon rrjetën vezulluese.
Në det kërcejnë delfinët e lumtur,
Harabela rioshë rrijnë ulluqeve,
Dhe gjarpri ka lëkurën e artë që pritet të ketë.
Dita e fundit të botës
Gratë shkojnë fushave nën ombrellë,
Pijaneci flen buzë lehës së luleve,
Shitësit e zarzavateve bërtasin udhëve.
Dhe anija me velë verdhane i qaset ishullit,
Tingulli i violinës përzgjatet në ajër,
Dhe shfaq natën me yje.
Dhe kush priste rrufe dhe vetëtima,
Mbeti i zhgënjyer.
E kush priste shenja dhe boritë e kryengjëjve,
Nuk mendon se tashmë po ndodh.
Për derisa dielli dhe hëna janë lart në qiell,
Për sa kohë që grerëza viziton trëndafilin,
Për sa kohë që lindin kalamaj ngjyrë rozë,
Askush nuk beson se kjo tashmë po ndodh.
Vetëm një plak i thinjur, që do të ishte një profet,
Por ai profet nuk është, sepse ka tjetër gjë për të bërë,
Thotë duke lidhur domatet:
Nuk do të ketë fund tjetër të botës,
Nuk do të ketë fund tjetër të botës.
U mendova gjatë nëse të botoj ose jo pa koment ekspozimin të poezisë më sipër, kundërvënë fragmentit të freskut Gjykimi Universal të Mikelanxhelos (që ilustron paragrafin e Zbulesa 8:1-3), sepse përballja midis tyre flet vetë “pa fjalë” dhe lexuesi do ishte i lirë të nxirrte vetë përfundime. Por më në fund vendosa të komentoj (siç edhe po bëj, megjithse në rrugëtim e sipër komenti mori përmasat e një shkrimi), për arsyen kryesore se elitat kulturore shqiptare nuk merren me gjojna t’vogla si koncepti i Fundit të Botës, Ditëve të Fundit, Apokalipsit (të gjitha koncepte fetarë që korrespondojnë me konceptin laik hegelian të Fundit të Historisë), sepse i konsiderojnë dava përrallash fetare të përdorura nga fundamentalistët obskurantistë për të trembur e skllavëruar njerzit si në Mesjetë. Përralla janë vërtet, por nuk janë vetëm të tilla, janë diçka më tepër se përralla. E pastaj edhe në qofshin vetëm përralla, pse të mos kenë vlerë si të tilla? Eshtë gjë e ditur dhe gjërësisht e pranuar, deri në nivele akademike, që e gjithë dituria dhe urtësia popullore përmblidhet në përralla që shprehen dhe kuptohen në mënyrë simbolike, dhe se shkrimtarët e mdhenj kanë vjedh sa janë shkep nga folklori. Edhe Apokalipsi (ose Zbulesa me drejtshkrim, kapitulli i fundit i Ungjillit të fundit) është një dava përralle plot simbole, të cilat, njësoj si Gishtoja ose Xinxifillua, kërkojnë interpretim simbolik për tu kuptuar.
Nuk kam ndërmënd që në këtë shkrim të deshifroj misteret e Apokalipsit, desha vetëm të tërheq vëmëndjen për çështjen që, përveç kohës fizike të Ajshtajnit dhe kohës psikologjike të Bergsonit, ekziston edhe koha providenciale akoma tokë e xanun prej askujt.
Pra nuk është ndonjë gabim i madh të quhet Bibla një libër përrallash, vetëm se nuk është vetëm i tillë që fillon me një përrallë na ishte një herë Zanafilla, dhe mbaron po me një me përrallë n’lesh, shëndeti midis nesh të Apokalipsit. Midis Zanafillës dhe Apokalipsit ose Zbulesës zhvillohen gjithfarlloj historish reale, përzjerë më elementë përrallorë që sa vinë e mpaken deria sa arrijnë minimumin përrallor në 4 historitë ungjillore, të cilat intelektualët e mdhenj vazhdojnë t’i quajnë si dikur përralla fetare me personazhe imagjinarë, megjithse sot asnjë studjues nuk dyshon aspak për ekzistencën historike të gjithçka përshkruar në Ungjijtë.
Në kohën e sotme vazhdon të mbetet akoma pazgjidhur problemi i lashtë i interpretimit të tekstit prej eksegjetëve ose teologëve që pothuajse kurrë nuk bien dakord duke lodruar në mes tyre deri në mistrecllëk: në të njëjtin paragraf biblik, nëse njëri eksegjet ose teolog e interpreton literalisht, tjetri me siguri matematike do ta interpretojë simbolikisht. Në paragrafin e shqyrtuar në vazhdim, i gjen të veprojnë anasjelltas duke ndërruar pozicionet literalisht-simbolikisht.
Ndërsa kur flet intelektuali i modh për tekstin e shenjtë, lere mos e pyet se ku vete injoranca, rasti është tregues për vërtetsinë e shprehjes: urrejtja të lëbyr sytë. Kur bie fjala se në Bibël shkruhet që Zoti e krijoi botën për 6 ditë (plus të Djelën pushim), intelektuali i modh zgërdhihet superior ndaj trushpëlarëve budallej që akoma besojnë mufka të tilla. Në fakt budallai trushpëlarë është ai vetë se Zanafilla shpreh simbolikisht histori reale, e nuk është vetëm budalla trushpëlarë, por edhe injorant që nuk di se që në kohën e Pitagorës është njohur e konsideruar vetia cilësore e numrave (krahas vetisë sasijore) dhe matematika moderne është pitagorike, shtuar mbi samar që ka shkencëtarë që mendojnë se historia e krijimit të botës ndahet në 6 faza që përkojnë saktë me 6 ditët e Zanafillës.
Ndodh shpesh që kodi i deshifrimit të një fragmenti të tekstit të shenjtë ndodhet në një fragment tjetër; pra rasti i shqyrtuar (si edhe shumë raste të të ngjashëm) i krijimit të botës në 6 ditë nuk duhet lexuar literalisht po të konsiderohet një tjetër fragment kyç:
Para Zotit një ditë është si një mijë vjet dhe një mijë vjet si një ditë e vetme - Letra e dytë e Pjetrit, kap. 3.
Në këtë thënie ndodhet kodi i Kohës Providenciale, e cila përmbledh bashkë, kohën mekanike të Njutonit, kohën relativiste të Ajshtajnit, dhe kohën psikologjike të Bergsonit duke krijuar një piramidë konceptuale ku në majë të saj koha është zero dhe infinit bashkë. Me fjalë të tjera koha nuk ekziston në kulmin e qenies, ose thënë ndryshe: qënia është jasht kohë-hapsirës, alias lloji i kohës së qënies në të përtejmen, quajtur edhe koha e Zotit (koncept pak a shumë i ndeshur kudo në mitologjitë e lashta, më dukshëm në mitologjitë indiane). Në të përtejmen bota dhe hapsira-koha krijohet nga emocionet, pak a shumë si në ëndrrat tona në gjumë, të cilat janë një dëshmi e zbehtë për botën tjetër, për çfar ndodh në hapsirë-kohën e botës tjetër.
Besoj se tani mund të kuptohet më lehtë shkaku i përballjes së fragmentit të freskut të Mikelanxhelos me poezinë e Miłosz. E kam fjalën se nga pikpamja e Providencës nuk ka ndodh asgjë esenciale midis Zanafillës dhe Apokalipsit, pra koha rri në vendnumrò, ora e historisë ka ngecur, ose rrota e historine ka mbetur në baltë, siç thuhej dikur në orë të marksizmit. Për intelektualin e modh kanë ndodh shumë gjëra në historinë njerzore, të cilat studjohen për të marrë titujt shkencore, famë, femra dhe rrogë. Ndërsa për Zotin historia rri në vënd në çastin e Rënies së Adamit dhe Evës, në Zanafillë, kur Zoti humbi bijtë e Tij (dhe për pasojë tërë njerzimin si trashëgimtar i Adamit dhe Evës), dhe me padurim pret të rifitojë dhe të ritakojë përsëri njerzimin në Apokalips, i cili nuk pritet të ndodhë romantikisht i lajmëruar me bori engjëjsh si në freskun simbolik të Mikelanxhelos, as katastrofikisht në përmasa kozmike si në filmat amerikanë me efekte specialë, e vetkuptohet as ironikisht si në poezinë e Miłosz në të përditëshmen e mbjelljes së zarzavateve e patateve prej profetit kooperativist i dalluar. Poezia e Miłosz është një karikaturë e thjeshtë me qëllim (më thjeshtë se kaq nuk bëhet poezi në stil vizatimi me një linjë me penë), e cila ilustron përsosur idenë se Apokalipsi është i pranishëm në çdo akt të përditshmërisë, ndodh çdo çast, pra koha rri në vend numro; saktë ideja e kohës providenciale në majë të piramidës së ideve të kohërave të ndryshme (Njuton, Ajnshtajn, Bergson) të shpjeguar më sipër. Po njëlloj karikaturë janë edhe filmat apokaliptikë amerikanë, me dallimin se janë të karikatura të komplikuara si fresku i Mikelanxhelos dhe të tjerë freske dhe piktura të Rilindjes, dëshmi që arti modern në tërësi është karikaturë. Zakonisht intelektuali i modh e quan karikaturën si zhaner pa rëndësi që t’bo me qesh, por në fakt është e kundërta, karikatura është arti modern par ekselance që të bën me qa ndërkohë që qesh, dhe anasjelltas. Shtuar mbi samar që vetë intelektuali i modh është karikatura më grandioze ekzistuese në historinë njerzore, që i mëshon tragjizmit pa kuptuar se duke i mëshuar njërit skaj të kandarit tragjikomik, nxjerr në pah skajin tjetër. Gjithashtu karikaturë është edhe Gjykimi Universal i Mikelanxhelos; ndryshimi midis artit klasik dhe atij modern ndodhet në emërtimin e Artit me përkufizim tragjikomik; pra Arti është ambig si vetë emërtimi i tij: tragjik dhe njëkohësisht komik. Arti modern thekson komedinë në kontrast me artin klasik që nxjerr në pah më tepër komponenten tragjike; dmth është vetëm çështje dallim ekuilibri, në fakt t’bojn me qesh të dy.
FUND
ky shkrim ka lidhje organike me këtë shkrim të dikurshëm
, i modh je vallaj, me i modh se i modhi 
