Besa a ka njeri ende që lexon Majakovskin sot e kësaj dite?
Pyetjes nuk i mungon as kripa as edhe piperi pasi njëherësh, njihet zvjerdhja e përgjithshme e të rinjve ndaj letërsisë së shkruar, rrallimi i tejskajshëm i rusofonëve vendalinj, telendisja financiare e lexuesve të pasionuar si edhe nami sulfurik i futuristit poet si “lajmës i Revolucionit bolshevik”…
Ma merr mendja që, sidoqoftë, të pandjeshmit ndaj këtyre ceneve nuk mungojnë: disa kokrra të rralla të moshuarish rusofilë, nostalgjikë të pandreqshëm të Bashkimit Sovjetik të dikurshëm; një grusht vargofilësh adhurues të poezisë ruse - sikundër dhe dy-a-tre përkthyes, poetë si ata vetë - "rivalë’ të autorit. Mes tyre është ai që magjepset nga teknika demoniake e vargëzimit apo tërhiqet nga forca magnetike e gjigandit poet, rrebelimi i natyrshëm i të cilit u derdh në shtratin e Revolucionit bolshevik, ai tjetri i befasuar nga ekonomia e mjeteve shprehëse, e çiftuar me novatorizmin gjenial; dhe i treti i prekur nga tragjizmi dhe fataliteti - shprehje fundore e atij që në të gjallë të vet mbahej si “… një përqeshje totale ndaj bukurisë, butësisë dhe vetë Zotit”.
Xhanëm, përpos origjinalit që ata përkthejnë, a lexojnë përkthyesit njëri tjetrin?
* * *
E rigjeta dhe rilexova Majakovskin përmes poemës së tij “Re me pantallona” (1915), të përkthyer së fundi nga Shkëlqim Çela dhe të botuar në faqet e revistës Saras. Bile përpara se të zbrisja rreshtat dhe shijoja mjeshtërinë shqipëruese, sytë më mbetën tek shënimi i përkthyesit që çel tekstin ku gjeta edhe një pjesë të përgjigjes ndaj asaj pyetjes së mësipërme:
“… pa një grimë gjuhe të origjinalit në xhepa, bëra të pamendueshmen, atë që nuk do t’ia këshilloja kurrkujt: e përktheva (poemën “Re me pantallona” - shënimi im) nga një tjetër gjuhë, bëra krimin e “përkthimit nga përkthimi”, krim që rëndohej edhe më nga qenia ndërkaq e një përkthimi të mjeshtrit nga mjeshtri drejtpërdrejt nga burimi, përkthimi i Kadaresë tek “Ftesë në studio”, të cilin me përdhunë e mbajta sa më larg, madje nuk po e shoh as tani post festum, si të ishte Meduza.”
Për hir të të vërtetës, më duhet t’i them lexuesit se përkthimi i mjeshtrit Majakovski nga mjeshtri Kadare është i hershëm. Sipas vetë përkthyesit, sprova daton qysh në periudhën e tij moskovite të fundviteve 50’, ndërkohë që botimi i këtij teksti është bërë në vitin 1990, si pjesë përbërëse e vëllimit “Ftesë në studio”.
Për kujtesë Shkëlqimit, përpos përkthimit të Kadaresë egziston të paktën edhe përkthimi i Faslli Halitit, i botuar vetëm një vit më parë, në 2015. Sidoqoftë, fanepsja e fundit e poetit rus në universin shqip u bë shkas që, brenda një rrethi lexuesish, syri i vëmendshëm të dallonte një detaj kurioz.
Kështu, diku në pjesën e dytë të poemës, strofa e origjinalit:
… Где глаз людей обрывается куцый,
главой голодных орд,
в терновом венце революций
грядет шестнадцатый год.
përkthehet:
… Atje ky syri i njerëzve s’arrin
Në krye të hordhive t’uritura,
Tatëpjetë,
Me kurorën me gjëmba të revolucionit,
Vjen viti i shtatëmbëdhjetë. (I.K)
dhe:
… Aty ku të tjerët nuk arrijnë të shohin,
Në ballë të turmës së uritur,
Duke mbajtur kurorën me gjemba të revolucionit
Unë shoh vitin 16 duke u avitur. (Sh.Ç)
apo:
… Atje ku syri i njerëzve ndalet i pafuqishëm,
në krye të një luzme të uritur
me kurorën me gjemba të revolucioneve
përparon viti gjashtëmbëdhjetë. (F.H)
Nga pikpamja e muzikalitetit të vargut bie menjëherë në sy pamundësia (*) pak a shumë e theksuar për të riprodhuar besnikërisht rimën (A-B-A-B) majakovskiane sikundër dhe ritmin e tij të brendshëm (dhjetërrokëshi i vargut A, i alternuar me një të asimiluar tetërrokësh - aleksandrin, i vargut B).
Fundja punë e madhe! kjo mund t’i vihet si hise interpretimit apo frymëzimit vetiak - për të mos thënë, trillit poetik të krijuesit-përkthyes.
Por ajo çka vret syrin është shifra që shoqëron vitin - shtatëmbëdhjetë për Kadarenë, gjashtëmbëdhjetë për të tjerët, duke përfshirë edhe Majakovskin vetë!
* * *
Përse në tekstin e Kadaresë lexohet “viti i shtatëmbëdhjetë” kur origjinali thotë shkoqur “шестнадцатый год - viti i gjashtëmbëdhjetë” ? Duke njohur rrugëtimin e asokohe të një teksti për t’u botuar, në mënyrën më racionale, mund të renditen hipotezat vijuese:
-
është autori që gabon për një nga shkaqet e mëposhtme: mosnjohje e saktë e gjuhës së “njerkës”, kërkim me çdo kusht i rimës, lajthitje e syrit pra mëkat i pafajshëm, “lajthitje” e paramenduar për të ndrequr apo pasuruar origjinalin e mangët;
-
janë të tjeret që gabojnë: “lajthitje” e imponuar- redaktori ndërhyn në tekst me apo pa paramendim, pa dijeninë e përkthyesit;
-
që të gjithë “gabojnë”: “lajthitje” e organizuar.
Logjika e rimës bie menjëherë pasi me shtesën e tij “tatëpjetë” dy vargje më sipër - e cila, me që ra fjala, mungon edhe ajo në origjinal - rimon çdo shifër nga njëmbëdhjeta deri në nëntëmbëdhjetë. Përse pikërisht shtatëmbëdhjetë - dhe jo, të themi, dymbëdhjetë apo tetëmbëdhjetë? E vetmja përgjigje logjike do të ishte: pasi përputhet me vitin emblematik të Revolucionit bolshevik.
Po të jetë kështu, “lajthitja” ne këtë rast shfaqet e ndërgjegjshme - në dallim me atë lajthitjen tjetër sa të pandërgjegjshme po aq të pamundur, të mosnjohjes së gjuhës. E thënë ndryshe, mjeshtri përkthyes riparon “gabimin” e parashikimit të vetë mjeshtrit poet, paçka se ky i fundit jo vetëm e ka përjetuar atë revolucion por edhe e ka ngritur në piedestal me poezitë e tij.
Për t’i qëndruar besnik racionalitetit të mësipërm, mos ka qenë vallë një lajthitje syri e çastit, e kushtëzuar nga një hallakatje fatkeqe e vëmendjes? Si shpjegohet atëhere që kjo lajthitje i ka qëndruar kohës, që ajo të ketë qenë ngjizur, të themi në vitin 1959 dhe të jetë shtypur në vitin 1990, tridhjet vjet më vonë? A i eshtë kthyer ndërkohë përkthyesi leximit të këtij teksti apo, gjithë kësaj kohe, dorëshkrimi i shquar të ketë mbetur i ndrydhur në baulen e studentit, e cila u ronit në një qoshe të humbur të asaj studioje dhe u shkapërderdh pikërisht në vitin 1989, në vigjilje të përgatitjes së botimit?
Po redaktori dhe recenzentët e shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, asokohe me aq prestigj letrar, ku e gjejnë vehten në këtë skemë? A thua ta kenë lexuar poemën e përkthyer pa patur fizikisht përpara origjinalin, apo i bënë besim gjenisë së përkthyesit pa patur nevojë të konsultojnë tekstin fillestar?
Fundja, nën dritën e hipotezës së mësipërme, përse u dashkësh korrigjuar ai “lapsus”-i majakovskian, i ngjizur qysh në përkthimin e vitit 1959? për të bindur publikun e ardhshëm shqiptar mbi dhuntitë parashikuese të Majakovskit - një poet të cilin shumëkush e zbulonte për herë të parë? për të mikluar egon vetiake? apo për të tërhequr vemendjen e nomenklaturës partiake?
Për çka vlente kjo stisje e dikurshme në një libër të përpiluar me ngut në vitin 1989, të dorëzuar në shtyp në gusht dhe botuar në shtator 1990 - ndërkohë që rregjimit komunist po i dridheshin këmbët, ndërkohë që të guximshmit mes disidentëve po planifikonin si të braktisnin anijen që po fundosej?
Mistere që vetëm autori mund t’i davaritë…
Me që ra fjala, ç’thotë vetë autori lidhur me përkthimin e tij të poemës “Re në pantallona”? Me ç’kam mundur të gjej, ai shprehet fillimisht brenda kuadrit të librit të tij “Ftesë në studio” (fq. 263, botim i Shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, viti 1990), ku përmend vetëm atë “përçartje” të Majakovskit në vargjet e famshme që çelin pjesën e parë të poemës:
Вы думаете, это бредит малярия?
Это было, было в Одессе.
«Приду в четыре»,— сказала Мария.
Восемь. Девять. Десять
të cilët ai i përkthen:
I merrni përçart fjalët e mia ?
Kjo ndodhi Ndodhi n’Odesë.
“Do vij në katër” – tha Maria.
Tetë Nëndë, Dhjetë e pesë.
dhe me këtë rast kujtohet se jo vetëm mungon fjala “malarja” (vargu i parë) por edhe se i ka shtuar asaj pritjeje ankthndjellëse gjashtë-orëshe të Majakovskit edhe pesë minuta mbi orën dhjetë (vargu i fundit). Sipas tij, natyrisht një rastësi dhe aspak ndonjë prirje të gjuhës shqipe - sikundër mund të mendonte dikush - që t’ua shtojë vuajtjen poetëve.
As më të voglën fjalë lidhur me atë brengën tjetër të poetit kur sheh nga përtejvarri poemën e tij të “korrigjuar”!
Një rast i dytë paraqitet gjatë intervistës dhënë Gjekë Marinajt (Revista Nacional, nr. 11, 21 qershor 2009) me titull “Ju rrëfej tre përkthyesit e mij më të mirë”. Me që bëhet fjalë për përkthimet dhe përkthyesit dhe në mënyrë të veçantë përkthimeve të tij, Kadare i rikthehet vëllimit të tij “Ftesë në studio” dhe nënvizon frymën e lamtumirës që ai përmban, vlerën e testamentit, Aty, lidhur me përzgjedhjen e tij të autorëve të preferuar për përkthim - mysafirëve në studio, ai shpreh parapëlqimin ndaj teksteve të vështira - dhe në këtë kuadër, i vetmi rrëfim që i lejon vehtes është fraza vijuese " kur kam qenë student në Moskë kam përkthyer poemën më të bukur e njëkohësisht më të vështirën e Majakovskit „Re me pantallona”, duke respektuar me skrupulozitet teknikën e saj pothuajse demoniake".
Ndërkohë, “Ftesë në studio” qe përkthyer në frëngjisht (Invitation à l’atelier de l’écrivain, Fayard 1991) ku për arsye të kuptueshme është e kotë të kërkohen poezitë apo përkthimet e pjesës së I-rë apo të II-të. Sidoqoftë, ai ishte ribotuar në vitin 2004 (Onufri) me disa ndërhyrje krejt të dorës së dytë. Një ribotim tjetër po i Onufrit krejt i ripunuar vjen në vitin 2012, në të cilin mungojnë përkthimet duke përfshirë edhe poemën “Re në pantallona”.
Në këtë mënyrë del nga skena Majakovski i shqipëruar dhe bashkë me të perëndon edhe vargu kaq i çuditshëm “… vjen viti i shtatëmbëdhjetë” i cili, për fat, s’kish mundur të tërhiqte vëmendjen e dikujt… deri sa të vinte së fundi Shkëlqim Çela me përkthimin e tij nga përkthimi anglisht i Majakovskit (A Cloud in Trousers, P. Lemke - in: John Glad & Danier Weissbort - Russian Poetry: the Modern Period, Iowa 1978).
* * *
Pjekja ime e kësaj rradhe me Majakovskin kish vlerën e një simboli.
Në të vërtetë, ajo që ma ka prezantuar për herë të parë këtë këtë poet gjenial ka qenë nëna ime - rusofone, rusofile, letersifile - bile edhe më shumë se kaq, lëvruese e gjuhës ruse dhe përçuese e ndërgjegjshme dhe metodike drejt brezash të tërë nxënësish dhe studentësh. Jo vetëm e kam parë me sy dhe prekur me dorë Majakovskin-libër në gjuhën e origjinës por kam dëgjuar tempon dhe muzikalitetin majakovskian që ende i mitur. Koha dhe të tjera lexime e kishin zbritur këtë poet në katet e poshtme të kujtesës… Ra ky përkthim dhe u ripamë!
Por nuk besoj se epitetin e mësipërm “gjenial” ta kem trashëguar nga ime më, bashkë me atë bibliotekë të tërë në gjuhën ruse të cilën në mos pluhuri, të paktën e ka mbuluar harresa e të ikurve në këtê botë dhe në atë tjetrën. Sidoqoftë para ikjes së madhe, më kujtohet që asaj i qëllonte ende të merrte ndër duar atë libër të dikurshëm dhe të shfletonte vetëm faqet e para… dhe më tej, të dëgjoja një zë pëshpëritës… “Reja me brekë”. Ndoshta dëgjoja vetë Ivan Buninin - një prej autorëve të saj të dashur, zërin e tij përçmues që nëmnte militantizmin politik të atij " kllounit rrugaç"…
Fundja shmagjepsja s’është gjithmonë atribut i idealit të tradhëtuar… herë-herë, mjafton edhe një detaj!
_________________________________
(*) Shënim: një version tjetër i ritmuar dhe i rimuar i kësaj strofe mund të ishte:
… aty ku vështrimi tretet prorë,
në ballë të të unit milet,
me të revolucionit gjëmb kurorë,
vjen viti gjashtëmbëdhjetë.
Falemnderoj Endacakun për shkëmbimin frytdhënës të ideve lidhur me poemën “Re në pantallona” - shkëmbim i cili nxiti këtë shkrim.
© G.X.
