Shkëlqim Çela
Hatibin e ndesha për një rastësi të domosdoshme: dikush nxori “Kinemanë Ali Demi” në një forum dhe unë e urova për atë titull duke kujtuar se ishte i tiji, i befasur disi, edhe pse postuesi shkruante vetë poezi dhe aspak të këqia. Jo, më sqaroi, nuk e kam shkruar unë, është e Ervin Hatibit. Për dikë që e la Shqipërinë në fillim të dekadës ’90, të mos e njihte Hatibin ishte e falshme. Pjesa tjetër është, siç thonë, histori. Vetëm dy autorë të etabluar të letërsisë më kanë bërë përshtypje fundore dhe të ngulitur gjatë mërgimit, dy H: Hatibi dhe Houellebecq. Sa herë lexoj poezi shqipe, ose tekste (s’po them kritikë të mirëfilltë, se të tillë nuk kam parë) mbi poezinë, automatikisht në sfond shfaqet ose si ngjyrë, ose si stekë për t’u kapërcyer, Hatibi, sikundër ndodh me prozën, ku sfondi është Ismaili i madh i para 90-tës.
As Ismailin dhe as Hatibin nuk kam për t’i njohur ndonjëherë në person. Kjo ndër të tjera tregon vlerësimin e pamatë që kam për ta. Letërsia nuk është demokraci, por një diktaturë hierarkike, ku ata sundojnë soverenë dhe të paprekshëm, e në rastin më të mirë, të plotësueshëm me shoqëri të mirë. Merret me mend, pra, intrigimi im kur mësova që pjesë të familjes së Hatibit unë i kisha patur dhe i kam fare pranë, siç shoqen e afërt të fëminisë së hershme, dhe jo vetëm atë. Bota është e vogël, dhe Shqipëria edhe më e vogël. Nga fëminia shumë e hershme mbaj mend po ashtu një zonjë tepër të pashme, e cila me siguri ka punuar në të njëjtën punë me nënën time, nga ato femra që të mbeten në kujtesë përgjithnjë si vegim – të tilla duhet të ketë gjithkush, e tillë ka qenë për shembull, edhe një kushërira ime e afërt, dentiste, me famë për pamjen e saj – ajo zonja e pashme paskësh qenë nëna e Hatibit. Këto janë gjëra të vogla, por gjithësesi të afrojnë në një mënyrë të llojit të vet me specimenët e shquar të zejes apo hobby-t; në fund të fundit, kulturalisht, ne jemi ende, dhe me siguri edhe për shumë kohë e breza, një gjindje tribale në thelb.
Po sjell Birrarinë e Fshatit të Hatibit, një mrekulli poetike, të cilën nuk do ta gjeni të recituar ndokund, - ato skena janë zënë nga poezitë luftarake ala Ali Asllan apo Mitrush Kutel, të deklamuara me patetikë nga Reshat Arbana apo Mirush Kabashi i veshur me tirqe epike para sallave me shqiptarë zemërdredhur e plot me ashk historik e folklorik. Kjo është një copë diamanti e denjë për çdo muze gurësh të çmuar, apo për majën e çdo kurore, e cila duhej të studiohej në lëndën e letërsisë në gjimnazet tona, për t’ua zbukuruar shpirtin nxënësave, dhe me shpresë për t’u edukuar sadopak të bukurën dhe estetikën e mirëfilltë, e cila edukohet, dhe është për fat të keq (fat është një shprehje parazite, se këtu nuk ka fare punë fati) një element ulëritës mungese në Shqipëri, është malli me tollon i radhës i brezit pas tonit.
Birraria e Fshatit
Ka larë gotat e fundit, pjatat,
Pirunjtë beqarë prej alumini.
Në bërryle si një çetë e menduar
I rrjedhin
Flluskat e shkumës me yndyrë.
Sa herë trokëllijnë çelësat në darkë
I duket se kyç qepenin
E birrarisë,
Pjatë që i thyhej shpesh tek e lante
Hëna cifloset mbi mal,
Aty flenë barinjtë
Dhe delet veshur si barinj.
Ajo fle tani brenda,
Tamam brenda piskamës
Së çelësit në vrimë,
Këtij lakuriqi nate
Që po të kishte sy do të qante.
Birraria e fshatit këtë natë, buzë udhës
Me pijanecët që rrëzohen si qeveri.
E mbyllte herët,
Sapo
Muzgu, si një seks i vjetëruar, mezi ngrihej nga arat
E mbahej në plepa.
Atëhere fshatarët dy e nga dy
Ndanin përgjysmë një birrë
Të heshtur apo të mbytur, se flitnin
Një gjuhë hundësh, po shqip.
Shatet e turpëruar
Rrëzë derës i pritnin si gratë.
Të urrenin, ti veç i kishe bezdi.
Jashtë boria e një makine ngulmonte
Si një fyt palloi.
Kur mbyllje qepenin
Bandilli i fikte motorët,
Deriçka e pasme e dyqanit çelej si konservë
Në shtratin e drunjtë mes zahireve,
Shisheve të birrës bosh,
Arkave me merimanga,
Një llampë e ngordhur si nje vezë llukë
Sytë t’i shqepte, edhe ashtu të mbyllur,
Po s’qe punë ta fikje,
Ti, grua zonjë, gëzoje mbytur,
Burrat qëllonin përherë me llafe
Nga gulçet minjtë trembeshin nën rafte
Me ca potere nënujore
Mbi shalet e bardha, faqet plot gjumë të shoferëve
Mbi to, floku yt me këna.
Bobo, ç’gënjeshtër ishte mëngjesi.
Ai qiell i vranët, si burrë i pafjetur ()
Ti sajoje një ardhje të largët nga shtëpia,
Domethënë,
nga dera e pasme dilje e hapje
birrarinë
e natën prisje, e shkretë, mrekullinë,
neverinë,
me ç’fytyrë vallë do të të fanepsej kësaj here.
Por një ditë aty në banak
erdhën e të morën
të mekur,
në emër të popullit,
në sy të çunave të shkollës fillore
që po kthenin nga mësimi
me xhepat me shkumës
që shkruanin “kurv” tinëz tek muri i birrarisë.
Fshatarët spiunë me triumf prej Edisoni
u turrën kush e kush
ta shihte më parë atë shtrat vogëlan
që e kishin ëndërruar gra e burra
mbuluar me basme të pastër.
Do ta teproj,
po them se dikush liroi poçin e tmerrshëm hajdutçe,
mbase për të ndriçuar dhomën e miqve.
Ndonjëherë kur trokëllojnë çelësat
vërtet i brof zemra të mjerës, sidomos kur erret
i duket se kyç qepenat,
të cilat bëjnë rimë me sutienat,
Që në burg vërtet luks janë,
në burgun e qethur të grave që plaken
brenda kalendaresh vetjake
që përgjaken.
Brezi i Hatibit i kishte të gjitha arsyet të ishte, dhe ishte, një brez acid. Vitet rrënuese 85-90 e gjetën atë në kohën e formimit. Nuk ishte fare nevoja të ishe në kampin e të deklasuarve, i internuar apo i burgosur prej pushtetit, për të qenë vetiu i hidhët, si shumëkush që jeta e sheh shtrembër. Vitet në fjalë ishin koha e kalbëzimit eksponencial të gjendjes dhe gjindjes në Shqipëri. Liria e perceptuar pas 90-tës ishte si një masë gurësh gëlqerorë që ra mbi acidin në fjalë me rezultat një shkumbëzim të vrrullshëm që çliron energji dhe precipiton në kripë inerte dhe ujë. Precipitimit me shqipe zyrtare i thonë edhe “fundërri(m)”, çka për rastin nuk është një paralel aq i pagoditur. Vetëm në vitet ’30 ishte parë ajo zjarmi artistike, ajo gjendje eksotermike, që rezultoi në fillimvitet ’90. Pra pas 60 vitesh. Në mes të këtij harku, pra në vitet ’60 si edhe në fillimvitet ‘70 pati një iluzion për daljen e nje letërsie/arti ndryshe, çka u mbyt menjëherë nga realiteti gri i gërxhove konservativë që kishin fuqinë. Dhe në mes të kësaj lënde të athët shfaqet çuditërisht njerëzore, edhe pse therëse, poezia e Hatibit. Është ndoshta treguesi më i mirë për artin e madh kjo mungesë aciditeti që përndryshe duket si inherent. Ajo fletorkë që mezi i kap të 100 faqet dhe është e mbërthyer me kapse letre dhe që njihet si gjashta maç, pati dhe ka vlerën e një manifesti, të një trendsetter-i, vlera artistike është shumëplanëshe, ajo të trallis në kuptimin më të mirë të fjalës, unë nuk kam parë në poezinë shqipe tjetër rast si ky të mjeshtërisë së përdorimit të fjalës, të pasurimit të vargut duke i hequr çdo element të tepërt, të përçimit teleskopik të kumtit – pas çdo informacioni, të vjen i përmbajtur edhe një informacion tjetër, çasti kur ti kupton që ke të bësh me një vepër të madhe - dhe duke i bërë këto në mënyrën më të natyrshme të mundshme, sa të kujton atë thënien për Mozartin, çdo notë vijuese e të cilit s’mund të ishte tjetër veç asaj që ish – unë nuk i kam parë këto qysh prej Vargjeve të Lira, dhe atje assesi në përmasat e cilësinë që po flasim këtu. Tek Lasgushi lexuesi e ndjen limën e autorit, tek Dritëroi, edhe te pjesa 20 përqindshe e poezisë së mirë që ka, ndesh pjesë të tepërt dhe varg parazit, tek Rreshpja ke ndjesinë se shkruhet bukur, por për të njëjtën gjë, tek Kadareja gjen poezinë e një prozator i shkëlqyer… Edhe pse poezia nuk i pranon krahasimet mes krijuesve, më duhet të them duke riskuar, se Hatibi i sipëron të gjithë këta. Flas vetëm për një libër, flas vetëm për autorin e librit në fjalë, njeriun që e ka shkruar atë të marrë vetëm në raport me librin e vet, dhe asgjë tjetër veç kësaj, të tjerat që nuk kanë të bëjnë me librin në fjalë as më duhen, as na vyejnë, as nuk shërbejnë për gjë veçse fjalëve pa bereqet, të cilat e kemi kollaj t’i nxjerrim në pazaret tona të reja, të vjetra dhe të rindërtuara me iniciativa bashkishë apo komitetesh ekzekutive.
Ti nuk mund të mësosh dikë si të lexojë një poezi. Edhe pse ka libra për këtë, ka kurse – kur ka kurse që të mësojnë se si shkruhet poezi, s’do mend që do të ketë edhe kurse se si ta lexosh atë, tek e fundit jeta jonë është bërë një parakalim stinësh nën dirigjime instruktorësh për joga apo (pons) pilatesh. Por po kështu, as nuk mund ta thjeshtosh gjënë, ta bësh si pa faj, të thuash psh “lexim poezie 101” (për fillestarë), apo sindozt, poezi për budallenj (poetry for dummies) siç kjo bëhet aq dendur për të mësuar gjuhë programimi apo të huaja, për faktin e thjeshtë se kush lexon poezi nuk është budalla. Në dy raste çertifikimi i jo budallait, një farë e kundërte e idiotit noterik, është i sigurt: tek don zhuani/don zhuanja dhe leximtari i poezisë. Për lexues vjershash dhe vargjesh nuk e ve dot dorën në zjarr, që të jemi të qartë; thashë leximtarë poezie. Është diçka e ngjashme me dallimin thelbësor midis pijetarit dhe pijanecit, jo krejt ashtu, por afërsisht, çka na sjell tek përfundimi me pasoja botëvështruese se ashtu siç dy brigjet e një lumi nuk janë njësoj tek i njëjti lumë, edhe e njëjta raki nuk i bën njësoj dy gotat ku hidhet; për këtë duhen thirrur në ndihmë duart që do t’i mbajnë ato. E kështu dhe puna e vargjeve dhe e poezisë.
OK, po më pate ndjekur deri këtu, dhe po më pate kuptuar edhe pa rënë dakord, mund të shkojmë bashkë edhe më tutje, tek leximi i Birrarisë së Fshatit, sepse në fakt Hatibi, pavarësisht se ç’thonë, nuk bën gjëra më të komplikuara se kaq sa thamë më lart. Djalli nuk është aq i zi sa tregohet, e kam fjalën. Madje as poezia! Mos u tremb nga ata që të përmendin teknikat e letërsisë, që të përmendin llafe të mBëdha me autorë që s’i keshe dëgjuar kurrë, apo me mjetet artistike, me alegorira e metafora e prosodira e s’di më se çë. Ato janë mjete për të trembur “miletin”, mu si gogoli apo si rusi për gjermanishtfolësin e vogël që nuk po do të flerë. Madje sa më pak të dish nga ato prohira, aq më mirë është. S’ka më keq se gjysmëdija, që as ta bën, as të lëshon. Pra thjesht fare, shiko rreshtat e parë:
Ka larë gotat e fundit, pjatat,
Pirunjtë, beqarë prej alumini.
Në bërryle si një çetë e menduar
I rrjedhin
Flluskat e shkumës me yndyrë.
Nuk besoj se ajo “si një çetë e menduar” nuk të futi pak në mendime. Flluskat e sapunit që lajnë enët duke rrëshqitur ngadalë në llërët e saj (“beqarë prej alumini” na rrëfejnë që është një “ajo”, dhe edhe një çikë më tepër se kaq, apo jo?) Mendimi të shkon ca më tej, tek fërkimi i atyre pirunëve, pastrimi i tyre, me një prapamendim dëshire. Ngadalësia e veprimeve mbartet e shqet poshtë nga ajo “e menduar” – flluskat e shkumës si një çetë e menduar kanë papritur një ngarkesë të spikatur, është në fakt veti fizike e aerosolit, por ti nuk ka nevojë të kesh studiuar fizikën e trupave, merret vesh edhe pa atë që ka një pisllëk që do të pastrohet, ka beqarë pis, dhe mbi të gjitha prej alumini, pra jo argjenduri, varfëria të bën me një si njollë gri, mu si ata pirunët e aluminit që murrmonin fundet e pjatave të bardha kur rrihje vezë në fëmini, nëse e ke bërë këtë gjë. Por edhe pa e bërë, mjaftojnë mensa fshatrash, zboresh, punëtorishë gjithëfarësoj, gaveta e pagure zbori, që ai alumini të të lerë një shenjë mbi gjithë suprinat e tua të porcelanta të shpirtit, i goditur ritmikisht nga ata pirunët e pandalshëm.
Sa herë trokëllijnë çelësat në darkë
I duket se kyç qepenin
E birrarisë,
Pjatë që i thyhej shpesh tek e lante
Hëna cifloset mbi mal,
Aty flenë barinjtë
Dhe delet veshur si barinj.
Ajo fle tani brenda,
Tamam brenda piskamës
Së çelësit në vrimë,
Këtij lakuriqi nate
Që po të kishte sy do të qante.
Tani janë një palë çelësa që trokëllijnë dhe asaj i duket sikur po mbyll qepenin e birrarisë, pra ajo nuk gjendet më në birrari, por diku ku tringëllijnë çelësa, që mbyllin dyer, krahasimi me hënë, edhe pse i përdorur pa mëshirë në poezinë e mbarë botës, ka një moment lëvizjeje dhe thyerjeje tek ciflosja mbi mal, larg klishesë fotografike të hënës, imazhi (Hatibi është një imazhist i klasit të parë, ngaqë nuk ka numëror më të mirë se kaq) lëviz rrufeshëm siç mundet vetëm mendimi e kujtesa, nga një lavaman me shkumë të menduar tek një tjetër visore nate, ku diçka nuk shkon, është një cefël që prish çdo idil. Piskama e çelësit në vrimë na bën me dije dhe me ndjenjë se derën ia kanë mbyllur të tjerë, ajo është e ndryrë pra, ndërsa lakuriqi i natës që po të kish sy do të qante është nga ato ndërtime që krijojnë gjendje të atillë ku edhe vetë fuqia e fjalës bjerret. Pra edhe me kaq u mësuam me figuracionin e beftë, me një mekanikë levizjeje që lëshon një farfurimë prej hëne që cifloset nëpër natë, cifël hëne që mund të të gjakosë, e kjo është ajo që e quaj zhguall pasues të atij të kumtit fillestar.
Në pjesën më pas, të dehurit që rrëzohen si qeveri, japin një penelatë të gjendjes totale, nga imazhi i afërt, të dehur që kalojnë rrugës, tek panorama e shtetit dhe regjimit, që po shkon po ashtu si “një kovë pusi”. Flurudha i dehur – qeveri mbase mund të duket pak e kërkuar, por menjëherë vjen tjetra, muzgu, si një seks i vjetëruar, që mezi ngrihej nga arat, një impotencë e përgjithshme, që s’ka si jepet më mirë se kaq. Boria e shoferit që po vjen tek “ajo”, e cila tashmë shihet që ka një jetë të shlirët seksuale, vjen si një fyt ngulmues palloi: dritëhija është kaq e beftë, sa e kërkon një çast përtypjeje: tek e fundit po lexon poezi, or mik, jo rreshta drejtvizorë me terezi muratorësh.
Ndërkaq ti je bërë pak i “argasur” me materien e veçantë poetike, pra deriçkën prapa birrarisë, ku është depoja e sendeve të birrarisë, që hapet si konservë – imagjino shtrëngicën, mungesën e hapësirës, trusninë dhe zorin në hapje – të gjitha këto ti i pret me dëshirën e atij/asaj që e ka kuptuar alkoolin cilësor që ka në dorë dhe parapërjeton djegjen e mirë të radhës.
Është një qejf i zymtë, me lloj-lloj burrash, që vijnë shpesh në paketë me neverinë, nuk marrim vesh tamam se ç’është e gjitha kjo, një lloj kurvërie fshati apo thjesht mënyrë jetese, ku seksi nuk para rëndohet edhe aq me paragjykime, si një mushkë njomzake, por ky është një sqarim që nuk na duhet. Sido që të jetë, “kurvën”, së cilës damkën para prangave ia kanë vënë fëmijët e fshatit në kurriz të birrarisë me shkumës, “kurv” pra, me një mungesë ë-je fundore që më mirë së gjithçka jep mjerimin e opinionit publik, e marrin në emër të popullit. Më duhet të them që kurvat janë me fat dhe lart nga ana hierarkike në poezi, dhe ajo “paç fatin e kurvës” e thënë me shpoti në jetën e përditshme, është e njëmendtë në letërsi. Por jashtë poezisë, tek mezhdat e fshatit, kurvëria është një gjë e dënueshme, apo jo? Në fund të fundit, po them. Që të jemi të hapët në opinione dhe ta shohim “qeshtjen” nga shumë kënde. Turrja e fshatarëve me triumf Edisoni për të parë depon ku zhvillohej veprimtari kundër popullit, pra kundër tyre, atë shtrat sensual që ka qenë në mendjen e gjithkujt, të burrave që ajo me siguri nuk do t’ua pranonte qasjen, dhe të grave, që shikonin një zonë të ndaluar tarkovskiane, - këto e japin atë të munguarin dhe të gjymtuarin “opinion publik” nën një dritë të pamëshirshme, dhe sjellin reflekset e revolucionit kulturor famëkeq kinez. Detaji i vjedhjes së poçit të llambës së depos me minj ku kryhej seks i ndaluar, nga njëri prej fshatarëve mësymës, për të ndriçuar dhomën e miqve, është një tjetër tokmak që të godet ballin, tokmak nga ata të fundmit, që mbarojnë punë, por ti tashmë je mësuar, kjo nuk të vret më, ti je mpirë nga alkooli i birrarisë së fshatit dhe madje e kërkon goditjen, si plaga krruajen apo fyti i të varurit nikotinën.
Epilogu është i ngjashëm me hyrjen, por tani ne dimë shumë:
Ndonjëherë kur trokëllojnë çelësat,
vërtet i brof zemra të mjerës, sidomos kur erret
i duket se kyç qepenat,
të cilat bëjnë rimë me sutienat,
Që në burg vërtet luks janë,
në burgun e qethur të grave që plaken
brenda kalendaresh vetjake
që përgjaken.
Ajo “të mjerës”, shumëkund gjetkë patetike dhe pse jo, e tepërt, këtu rri si në fole të vet, “mbledhur si foshnja në djep”.
Ja, kaq është një novelë, që ti e more me aq të drejta bashkëautorësie, pasi ti mund të shtosh histori e skena pa fund, për ta mbushur me lëndë, për ta pasur tënden ekskluzivisht, pa kuptuar se shpirti t’u zbukurua në një sallon mjeshtrash, ku nuk t’u desh abonim, as regjistrim paraprak. Natyrisht, do ta lexosh edhe një herë, ashtu për qejf tënd, për të zbuluar shtresa të tjera xeherorësh, sepse ti e shikon që ke të bësh me një xehe mademësh.
Dhe pyet veten: si është e mundur që nuk lexohet më shumë poezi? E kanë fajin grafomanët? Përtacia? Media? Videogames? Telenovelat debile? Mundet. Mundet të gjitha bashkë, madje. Por për sot kjo ishte mjaft. U mor doza. Dije ama që në sepet ka prapë; ja, është një titull, “E shtuna e motrës (Incestit tim)”, në faqen 41 e ke, që është edhe më e fandaksur se kjo, sa për një shembull. Sepse nuk ke më kot në dorë përmbledhjen më të mirë që poezia shqipe ia sëlloi pas 90-tës.
Foto: Frank Luca
. Po ti ke icik qejf te me sulmosh, ngaqe nuk i pelqen dozat beninje te emocionalitetit qe karakterizojne komentet e mia. Eshte e vertete jam icik e perkedhelur, por zemren e kam te mire.