De gustibus disputandum est

https://micrio.vangoghmuseum.nl/iiif/QHzII/full/1280,/0/default.jpg?hash=F2W7ULW1V6Bdm_sv0iNxvtPhyjfg1Ust7-F9MO6fySM

Autori është më i rëndësishëm, spektatori ka më tepër vlerë.

Nga titulli i cunguar me qëllim i shkrimit paralajmërohet që shijet mund të diskutohen. Dhe në fakt në vazhdim do t’i diskutoj gustibuset; jemi apo s’jemi në demokraci, e cila ka për tipar kryesor të vejë në diskutim gjithçka, bazuar në zgjedhjen subjektive individuale si ta ketë kokrra e qejfit. Dhe i vë në diskutim shijet, jo për t’i bërë më të diskutueshme, përkundrazi, për të treguar se mund të gjënden kritere objektivë vlersimi.

Në këtë kuptim desha t’i jap rangun e objektivitet interpretimit subjektiv se fillesa e artit modern përkon me Revolucionin Francez, më saktë me revolucionet frengj një pas një në shek. XVIII-XIX. Me fjalë të tjera mbas çdo revolucioni në Francë, ndryshon edhe imazhi, mënyra e përfytyrimit, pra revolucionarizohet edhe imazhi. Jo rastësisht Parisi në ato kohë ishte epiqendër e artit modern dhe njëkohësisht epiqendër e kryengritjeve të njëpasnjëshme që tronditën Evropën dhe botën mbarë përgjatë shek. XVIII-XIX. Objektiviteti i këtij interpretimi del në pah qartë rreth një shekull më pas me rrymën e impresionizmit - rëndom fenomen parizian - pranuar njëzëri nga kritika si lëvizje nismëtare e artit modern (jo vetëm si fenomen pikturor si zakonisht i konsideruar, por i gjithëartshëm).

Jam krejt i ndëgjegjshëm që paralelizmi midis Revolucioni Francez dhe Arti Modern është paraqitje e reduktuar e fenomenit (aq më tepër treguar me dy paragrafë); fare kollaj mund të ngrihen vërejtje si psh: në Londër pati modernizma më parë se në Paris (peisazhet paraimpresionistë të Turner-it), se në Gjermani …, se në Timbuktu zotrie … etj, etj. E di që krahët e një fluture mund të shkaktojnë një tajfun në Meksikën e Panço Vilës, por shkenca është në fund të fundit një proçes reduktimi, e nga ana tjetër, si mund të përballet ndryshe me dy faqe shkrim një problem madhor si dilema: shija është subjektive apo objektive?

Le të vazhdojmë pra të diskutojmë probleme të mëdha në hapësira të vogla, tamam siç bëhet në karantinë dhe në qelinë e vetmuar të Peshkut.

Nëse Revolucioni Francez dhe Arti Modern janë Lëvizje paralele, atëherë i bie që ambicja e Revolucionit për të çliruar individin, është njëkohësisht edhe ambicje e Artit Modern. Për ta dëshmuar këtë të vërtetë kam zgjedhur një vepër të Van Gogut me titull Fushë gruri. Në të vërtetë ky autor i përket rrymës së Post-impresionizmit, e cila çoi më tej misionin e Impresionizmit. Nëse Impresionizmi ishte një revolucion më tepër i formës (çrregulloi format e imazhit tradicional) - që shteroi mbasi kreu misionin e tij -, Post-impresionizmi plotsoi këtë mision si revolucion edhe i përmbajtjes (çrregulloi ndjeshmërinë e brëndëshme tradicionale) duke vendosur kushtet për lindjen e Ekspresionizmit, si ndjeshmëri puro që shpërthen si lavë nga çarjet e formës. Pra nëse lëvizja e Impresionizmit konsiderohet lëkundje sizmike që paralajmërojnë shpërthimin e vullkanit, Post-impresionizmi i bie të jetë lava e derdhur në shpatet e kraterit të vullkanit, ndësa Ekspresionizmi përmbytja nga lava e qytetit të ndërtuar në rrëzë të kraterit.

Tablloja Fushë gruri - e ndeshur më shpesh me titullin më domethënës Fluturim korbash në fushë gruri, konsideruar rëndom nga kritika si testamenti i Van Gogut - është një vepër aq super e famshme (i pranishëm edhe në tre filma të Hollivudit dhe një episod i një filmi me 8 episode të Kurosavës), sa që nuk ka kuptim të përshkruaj gjëra të konsideruara të ditura edhe për jo kulturistët (në kuptimin se kush nuk i di, nuk i interesojnë, prandaj përshkrimi është krejt i kotë dhe humbje kohe). Sidoqoftë mund të thuhet pa gabuar shumë që Van Gogu mbetet më i dashuri nga të gjithë artistët për spektatorët, ekspertë apo profanë qofshin.

Si sqarim i idesë së shkrimit, sjell këtë citat iluminues të shkëputur nga një ese ku analizohet kuadri në fjalë:

Rrjeta perspektivë e fushave të gjëra, të cilën ai e kishte pikturuar disa herë në të kaluarën, tani kthehet përmbys: drejtëzat, si përrenj të rrëmbyer, konvergjojnë prej horizontit drejt planit të parë, sikur hapsira papritur të kishte humbur pikën fokale dhe të gjitha gjërat i vërsuleshin vëzhguesit në fytyrë - Meyer Schapiro, ese Rreth një pikture të Van Gogut (1946).

Bëhet fjalë për konceptin e perspektivës së përmbysur, i cili ka rëndësi të jashtëzakonshmë për të kuptuar artin modern, dhe më tej, tërë kulturën moderne, dmth kontestin e bashkohësisë. Sipas Pavël Florenskit çdo kulturë organizon hapsirën në mënyrën e saj të veçantë: “konceptimi i botës është konceptimi i hapsirës”.

Kuadri rilindas organizon hapsirën referuar një pikë virtuale të quajtur “pika e synimit”, alias pika e horizontit ku “takohen” në perspektivë vijat paralele (rasti i mirënjohur i shinave të trenit). “Pika e synimit” ndodhet mbas kuadrit për të dhënë iluzionin e thellësisë dhe vërtetsisë reale në organizimin e hapsirës. Ky koncept, i pagëzuar me termin “perspektivë lineare” (zbulim i Rilindjes italiane), dikur mësohej në shkollë në orën e vizatimit teknik; nuk e di nëse ka mbetur akoma gjallë si lëndë gjimnazi.

Kuadri modern organizon hapsirën përkundrazi, “pika e synimit” ndodhet përpara kuadrit - prandaj quhet “perspektivë e përmbysur” -, duke synuar të bëhet njësh me pikpamjen e spektatorit, i cili në këtë mënyrë përfshihet brënda kompozimit. Domethënë soditësin pasiv të kuadrit rilindas, kuadri modern e ndjell të marrë pjesë në kompozim, e fton në ngjarjen që ai rrëfen (në këtë mënyrë ikona ortodokse organizonte hapsirën që të ftonte spektatorin, besimtarin në rastin e saj, të merrte pjesë në ngjarjen e shenjtë të përshkruar prej saj). Pika e synimit (quajtur edhe “pikë e ikjes”, emërtim që e jep më saktë kuptimin sipas shkrimit që po lexoni), në kuadrin modern nuk është një pikë abstrakte dhe ilusive diku në sfond, e marrë me mënd prej spektatorit, por identifikohet në konkretësinë e vështimit të vetë vëzhguesit, spektatorit. Kuadri modern identifikohet me spektatorin, dhe spektatori modern identifikohet me kuadrin duke marrë pjesë në ngjarje (njëlloj si në ikonën ortodokse). Pra spektatori bëhet edhe ai vetë autor krijues. Dimensioni i tretë, hapsira dhe thellësia e perspektivës lineare të kuadrit rilindas janë iluzore, shkojnë përtej kanavacës, ndërsa në rastin e kuadrit modern kufizohen nga kanavaca dhe paraqitja orientohet në hapsirën reale midis vëzhguesit dhe kuadrit. Pra nuk ka thyerje midis paraqitjes dhe reales, çfarë paraqitet në kuadër, ndodhet në të njëjtën hapsirë me vëzhguesin. Në këtë kuptim kuadri modern është më realist se kuadri rilindas që lodron me iluzionin, e që konsiderohet zakonisht dhe gabimisht realist.

Kuptuar nga sa u tha më sipër, mund të kuptohet disi subjektivizma e përmendur në fillim të shkrimit: ambicja dhe misioni i Artit Modern përputhet me ambicjen e Revolucionit: të çlirojë njeriun (individin, subjektin) dhe të humanizojë krijimin objektiv duke e subjektivizuar. Vete gjatë të tregohet se, si njëri ashtu dhe tjetri, kanë dështuar paralelisht në përmbushjen e këtij misioni. Gjithashtu vete akoma më gjatë sqarimi se si, qysh e tek Kuadri Klasik dhe Tradita Reaksionare përmbanin në vete të njëjtat ambicje dhe mision si Artit Modern dhe Revolucionit (si faqe të së njëjtës medalje), vetëm se në mënyrë të pavetëdijshme (Progresi në art, si kudo tjetër, është çështje e rritjes së vetëdijës; “nuk ka gjë të re nën këtë diell”). Por mund të jap shkurt një paradhënie: nuk bëni asnjë gabim nëse zëvëndësoni në shkrimin që po lexoni termin “kuadër modern”, me termat “grafikë japoneze” dhe “ikonë ruse”. Në fakt të gjithë impresionistët, post-impresioninstët dhe avangardistët e hershëm adhuronin përkatësisht grafikat japoneze dhe ikonat ruse. (Kjo është dëshmi e pastërt që ndryshimet paragmatike cyten gjithnjë nga ndikime ndërkulturore universale)

Referuar hallit tutje tëhu të këtij shkrimi, alias subjektivitetit të zgjedhjes, ka një debat pambarim në kritikën e artit lidhur se për ku synojnë të fluturojnë korbat që fluturojnë mbi grurë në tabllonë “Fushë gruri” të Van Gogut: afrohen drejt spektatorit apo largohen drejt horizontit? Kjo dilemë e shtruar si çështje orientimi kahu në hapsirë, në fakt është çështje ndjesie personale.

Korbi në imagjinarin kolektiv mbahet si simbol i vdekjes, ushqehet me kufoma, i zi pis, korbi i Poes “përmi derë t’odës sime” etj. Pra korbi ngjall ndjenjën e fatkeqsisë dhe vdekjes, që në rastin e shqyrtuar, nëse ndokujt kritiku apo spektatori çfardo i duket se korbat largohen drejt horizontit, i ngjallet ndjenjë e lehtësimit, optimizmit, sepse fatkeqsia largohet bashkë me korbat. Dhe anasjelltas, nëse ndokujt i duket se korbat po sulen drejt tij, i ngjallet tersllëk mortor. Duhet konsideruar edhe një tjetër alternativë, për disa kritikë - neutralet e zakonshëm nëpër debate, as me njërin e as me tjetrin, të barazlarguarit e alternativës së paqes - korbat nuk shkojnë kurrkundi, thjeshtë po ulen në tokë.

Në pamje të parë duket sikur vërtet çdonjeri është i lirë të zgjedhë kë alternativë të dojë sipas gustibusit të vet (shprehje tani tepër në modë e ndeshur kudo deri në mërzi), por në pamje të dytë, parë më me kujdes, e vërteta rezulton të jetë një çikë më ndryshe. Vërtet jemi të lirë të zgjedhim, por në zgjedhje jemi të kushtëzuar nga gjëndja shpirtërore që ndodhemi, permanente apo e çastit qoftë. Thënë fare shkurt në formë parrulle: “zgjedhim çfarë jemi!

“Ku shkojnë korbat e Van Gogut?” është një test për të kuptuar gjëndjen shpirtërore të spektatorit: kush mendon se korbat po fluturojnë në drejtim të tij, është në një gjendje depresive, kush mendon se po largohen, është në gjendje optimizmi, dhe kush mendon se nuk shkojnë kurrkundi, është një shpirt i hirtë i purgatorit, guarda e passa!

Ka edhe një alternativë të katërt: kush mendon të treja versionet njëkohësisht, është një gjeni potencial. Vetëm kujdes mëndtë se rrezik e pëson si autori i kuadrit, dhe pa qenë as gjeni pa le!

Ekziston edhe një shëmbull tjetër më i përsosur vepre që mund të diskutohet njësoj: depresive apo optimiste? Bëhet fjalë për Bolero të Ravelit, edhe ky konsideruar një impresionist në muzikë, thyes i formës klasike. Bolero formalisht është një muzikë e hirtë purgatori në formë të shtrydhur minimaliste; vetë Ravel ka thënë:

Kam shkruar vetëm një kryevepër: Bolero. Për fat të keq nuk ka muzikë në të.

Nuk mbahet mënd sa herë e kam dëgjuar, dhe as se kur e kam dëgjuar për herë të parë, por më duket se është muzika klasike e parë e dëgjuar (në mënyrë të ndërgjegjsuar sigurisht), e megjithatë efekti fillestar nuk ka ndryshuar as edhe një qime. Eshtë më e pëlqyera pjesë muzikore, pëlqyer nga të gjithë njësoj: ekspertë, apo profanë qofshin, njëlloj si pëlqehet në masë vepra e Van Gogut.
Kujdes mendtë edhe në këtë rast, sepse thuhet se autori e ka kompozuar në gjëndje pothuaj demence, me tru gjysëm të paralizuar.

,

Shkrimi që sapo lexuat ka lidhje organike me këtë shkrim që ka të njëjtin titull, por të pa cunguar:

De gustibus et coloribus non est disputandum

Pjer, neqoftese nuk ke vdek akoma nga ceroza, ky shkrim eshte nje vazhdim shkrimi i kerkuar prej teje kohe me pare. Un vonoj, por nuk harroj; jam si drejtesia hyjnore:

De gustibus et coloribus non est disputandum - #4 nga Pjer

Ishte nje here Nastradini dhe dy vete qe ishin grindur me njeri tjetrin e prandaj kerkonin mend prej te urtit Nastradin te ndante konfliktin midis tyre.
Ja filloi njeri duke treguar historine e grindjes sipas tij: kshu e kshu e kshu.
Nastradini e ndigjoi, dhe i tha:
-Ke te drejte.
Erdhi tjetri, dhe tregoi edhe ai versionin e vet te grindjes: kshu e kshu e kshu.
Nastradini e ndigjoi edhe kete, pastaj tha:
-Edhe ti ke te drejte.
Nje i trete, i barazlarguari (bolja e trete e Marlonit), qe po ndigjonte se ç’po ndodhte, tha:
-Nastradin efendi, posi more paskëshin qe te dy te drejte?
Nastradini e pa me vemendje te tretin dhe tha:
-E di qe edhe ti ke te drejte?

Kaq e pat, erdhi demokracia me 3 bole, iku tirania me 1 bole.

E po kjo punë…
Të presësh një vit e gjysmë për të lexuar përgjigjen e këtij lloji (Me që ra muhabeti, një shkrim nga ato që rrallë herë arrin të lexosh tek PPU) ndaj një pyetje të mjerë nga ato që vetëm Pjeri zotëron formulën, kësaj i thonë: të jesh i madh or ti, zotnija tate Inkuiz, dhe asgjë tjetër.
Chapeau!

2 Likes

o xixë se ke idene sa me ke bo qefin, jo vetem per komplimentin, por shume e shume me teper per pranine tende. Nuk e pritsha kete lloj shfaqje ne shkretetire.

Peshku osht nji shkretinë qysh pri kohesh t’lashta or zotni, pa vu m’hesap nja dy a tri çifuta trima qi sillen m’te …
Masajnejna, shto ene ket’ virusin kinez… lene ma!

ka shkreti e shkreti, ka shkreti edhe ne mes turmes, biles kjo eshte shkretia me e modhe, shkretia midis shoqnis ti bo i dor muhabet ul ke Guri, qe eshte edhe shkretia moderne.
Nga kjo pikpamje Peshku ndoshta ka lind ne Sahara, e po varroset ne Siberi.