Hebraizmi dhe helenizmi lindin si mendësi njëkohësisht dhe në rrethana mjaft të ngjashme nga dy popuj të vegjël pa traditë dhe të dalë nga hiçi në dy vënde periferike pa pikë rëndësie për kohën - vetëm më vonë do të kuptohet që janë vende kyçe për ndërlidhje midis Lindjes dhe Perëndimit. Në fakt hebrejtë dhe helenët lindin dhe ndërgjegjsohen kulturorisht si popuj më vete në një kohë të veçantë dhe tepër të rëndësishme për historinë e njerëzimit, quajtur sipas Alfred Weber: “epokë sinkronike e botës”, sipas Karl Jaspers: “periudhë aksiale”, ndërsa Eric Voegelin e quante këtë epokë: “hopi i madh i qenies”. Fenomeni në fjalë vihet re në shek. VI-IV p.e.s., e me vendodhje, përveçse në Greqi (helenizmi) dhe në provincën e Judesë (hebraizmi), edhe në Persi (Zarathustra), Indi (Buda) dhe Kinë (Konfuci). Të gjitha këto lëvizje reformuese dhe ngjarje shpirtërore, në dukje pa lidhje me njëra tjetrën, janë fillesa të një ndërgjegjsimi universal, të cilin njerëzimi i ditëve të sotme akoma e përjeton.
Grekët e lashtë realizuan në letërsi dhe arte kryevepra me vlerë të pamohushme, por në fushën e intelektit realizuan mrekulli të vërteta, krahasuar me çfarë trashëgohej prej qytetërimeve të mëparshëm. Konkretisht ishin ata që krijuan mendësinë shkencore të mirfilltë duke hedhur bazat e gjeometrisë dhe matematikës dhe duke shkruar historinë jo thjeshtë kronikë ngjarjesh pa lidhje; shumë mendimtarë janë të bindur që mendimi filozofik bashkëkohor rropatet më kot të shkojë përtej arritjeve të mendimit helen. Helenizmi mbështetet mbi mitologjinë pagane, karakteristikë e së cilës është politeizmi - një botkuptimi pluralist i një gjithësie me shumë perëndi kapriçozë, të cilët grinden midis tyre, dashurohen dhe intrigojnë, trathëtojnë dhe zemërohen si rëndom njerëzit. Zoti helen Zeus (Deus) sundonte mospërfillës prej Olimpit një krijim gjithnjë të qenë pa fillim dhe fund në kohë dhe hapsirë, ndryshe nga Zoti hebre Jahve, sundues mbinjerzor i një gjithësie të krijuar sipas një projekti dhe qëllimi të paracaktuar. Hebraizmi për herë të parë shpjegon historinë si fillim me qëllim dhe kuptim të caktuar, duke besuar që Krijimi ka një fillesë në kohë, pasojë e vullnetit të Zotit. Fetë e mëparshme kishin botkuptim historik ciklik të ngjashëm me stinët, për to koha është pafund dhe historia një rifillim dhe “rikthim i përjetshëm i të njëjtës” - pra helenizmi përshkruan Kozmosin si të palëvizshëm dhe nënështruar domosdoshmërisë.
E reja më e rëndësishme që hebrejtë i kanë sjellë vetëdijës së njerëzimit është monoteizmi. Hebrejtë, si popull i vogël dhe pa rëndësi për kohën, rrethuar nga popuj politeistë që adhuronin idhuj paganë, krejt të vetmuar duhej të mbronin me thonj e dhëmbë ekzistencën dhe kulturën e tyre të përqëndruar në qënien e një Zoti të vetëm me personalitet. Monoteizmi implikon logjikisht një sërë pasojash me vlera konkrete shoqërore: një Zot i vetëm do të thotë edhe një njerëzim i vetëm (ai i bijve të Adamit dhe Evës), dhe njëkohësisht një kulturë e vetme (unike). Monogamia rezulton pasojë e drejpërdrejtë e monoteizmit, sepse të kesh një Zot të vetëm në trashendencë, përkthehet në imanencë të kesh një bashkëshort të vetëm, me pasojë të drejtpërdrejtë edhe një familje, një tribu, një komb të vetëm, e si përfundim: një njerëzim të vetëm të bashkuar rreth një kulture të vetme (unike).
Nga gjithçka më sipër mund të nxirret si përfundim se nëse gjenia helenike është mendësia filozofiko-shkencore që ka lidhje kryesisht me intelektin - “feja naturale”, gjenia hebraike është mendësia fetaro-politike që ka të bëjë me vullnetin (realizimin e vullnetit providencial) - “feja e zbulesës”. Mendësia politeiste helenike nuk njeh një Zot me personalitet në një pozitë subjekt në raport me Krijimin në pozitë objekt, sepse si panteiste identifikon Zotin me natyrën e gjithësinë. Paganizmi, politeizmi dhe panteizmi krijojnë kushtet fillestare për hulumtim intelektual të natyrës dhe botës fizike, dhe njëkohësisht kushtet fillestare për lindjen e ateizmit - sipas Shopenaurit “panteizmi është paradhoma e ateizmit”. Tregues është edhe etimolgjia e fjalës pan-teizëm=pan-teo; perëndia pan në mitologjinë greke ishte djallëzore, trashëgimi e shëmbëllimit të tij janë brirët, bishti dhe thundrat në ikonografinë satanike. Helenizmi, mendësi tipike kain e përqëndruar kryesisht tek trupi, përfaqson mendësinë shkencore të mirfilltë që merret me hulumtimin e botës fizike; kurse hebraizmi, mendësi tipike abel e përqëndruar kryesisht tek kryerja e vullnetit providencial, përfaqson mendësinë shpirtërore të besimit fetar.
fund i pjesës parë
