Hosanà!
Ky vit i bekuar 2018 është shpallur nga qeveria “Viti i Skënderbeut”, për hir dhe nder të 550 vjetorit të vdekjes së Heroit (17 janar 1468).
Për çka dhe kujt i shërbejnë përvjetore të tillë? Doemos, pushtetit politik - zaten është ai vetë që i projekton dhe i organizon. Mjaft të kujtohet përvjetori i 500 i vdekjes (1968) që kulmoi me ceremoninë pompoze të zbulimit të monumentit tê O. Paskalit në mes të Tiranës, nga dora e vetë diktatorit Hoxha të asaj epoke. Por sidoqoftë, në të tjera rrafshe, pritet që edhe bashkësia e studiuesve të ketë përfitimin e saj - shkojmë ndër mend ata 200 e diçka kërkues shkencorë nga trevat shqiptare dhe bota mbarë, të thirrur në Konferencën II albanologjike të atëhershme. - Një model ndoshta për t’u shmangur - thekson gazetari Ben Andoni, - sidoqoftë, objektivisht i paarritshëm sot e kësaj dite - i përgjigjet historiani Pëllumb Xhufi.
Ashtu vërtet, 50 vjet më vonë janë të tjera kohë… të tjera motive frymëzimi… të tjerë albanologë…
Çka parashikon programi festiv i këtij përvjetori kaq të shënuar? Po qe se ju besojmë zërave të specializuar, Akademia e Studimeve Albanologjike dhe Instituti i Historisë brenda saj janë duke thurrur plane për thirrjen e një Konference “me rezonancë ndërkombëtare” të një formati jotipik, aty diku nga nëntori, përpos projektit të botimit të nja dy rregjistrave sanxhaqesh apo një duzine përkthimesh të librave nga bota; Muzeu Kombëtar organizon një ekspozitë gravurash tematike mesjetare gjermanike dhe projekton xhiron e tyre në Evropë, me shpresë se Ambasadat tona do t’i përgjigjen kësaj nisme - babai im i ndjerë i përmblidhte të gjitha këto me një shprehje: tym daulleje!
E pra, mjaftoi lajmi - i kapur në çast nga telemedia, që të ndizet rishtas debati i përflakur mes aradhës së historianëve që betohen mbi Skënderbeun historik dhe taborit të analistëve që militon prej vitesh për dekonstruktimin e Skënderbeut mitik. Cila është e reja në këtë rregjistër? … ndoshta agresiviteti i të shprehurit :
-Vade retro Satana! qëndro larg figurës së Skënderbeut o i palexuari shkatërrues, bashkë me shpurën tënde të të paditurve! merr zjarr Profesor Xhufi.
-historian nuk jam por kurrsesi i palexuar. Je një injorant kur mendon se Skënderbeu është vetëm i yti - i kthen përgjigje publicisti Lubonja.
Përse një i tillë spektakël dëshpërues kur flitet për tema që ndezin pasione dhe që gjithsesi, kapin vëmendjen e publikut mbarëshqiptar, i cili fundja-fundit, kërkon të kuptojë, të njohë, të mësojë?
Një nga arsyet mund të jetë se një sërë e debatuesve nuk vijnë aty thjesht si njerëz të përzgjedhur për hir të diturisë, të urtësisë - dhe si pasojë, tolerantë, të hapur ndaj mendimit të kundërt. Apo si specialistë apo ekspertë të fushës, për të shpalosur dijen e qëmtuar prej vitesh nëpër libra të panumërt dhe të shpjeguara me durim nëpër botime shkencore po aq të panumërta. Ata thirren dhe vijnë thjesht për hir të titujve, të famës dhe të statusit social, à priori për të ngjallur interes dhe siguruar rrezatim auditorial.
Të mikluar kësisoj nga drejtuesit e emisioneve që zotërojnë fort keq temën - për të mos thënë kandidë të rrumbullt, të preokupuar kryesisht për të kaluar reklamat fitimprurëse dhe që ndërhyjnë orë-pa-orë me batuta të aktualitetit politik, ata abuzojnë me publikun dhe shpërdorojnë atributin e tyre parësor - dijen dhe shkencën, duke u sjellë si tregëtarë - si sipërmarrës, që duan të shesin imazhin e tyre, mendime, ide dhe teori të fabrikës personale, në dobi të kapitalit e tyre intelektual dhe mediatik.
Një arsye tjetër që shpjegon harbutërinë e ndërhyrjes sikundër dhe grupimin organik të trupës historiane rreth Skënderbeut historik, është instikti korporativ i organizuar në mbrojtje të një metode paradigmatike të mendimit dhe të shprehjes, mbi të cilën është ndërtuar ngrehina e gjithë Historisë së Popullit shqiptar - ku Heroi i Krujës luan rolin e gurit të qemerit që jo vetëm mban gjithë peshën e patriotizmit aq karakteristik të popullit shqiptar, por edhe rrezaton ndjenjën e lirisë, një atribut gjithashtu i pandashëm i tij.
Në të kundërt, çka kërkojnë të bëjnë “shmitizuesit” - të ciflosin figurën e praruar të Skënderbeut me qëllim t’i tregojnë publikut besimtar argjilin origjinal me të cilin ai është ngjizur, është një mënyrë simbolike e vrasjes së Atit, një çlirim nga autoriteti i gjithëgjendur historik për t’i hapur rrugën qasjes ndryshe socio-antropologjike. Sikundër shprehen ata vetë, debati publik që ata kërkojnë të angazhojnë lidhur me rolin e dykuptimtë të miteve dhe historisë në krijimin e identiteteve shqiptare është shprehje e sfidës intelektuale - ajo e analizës, interpretimit dhe e kuptimit të asaj çka bën që Shqipëria të jetë kështu siç është. (1)
Por përtej dëshpërimit apo zhgënjimit, besa si ja bën dëgjuesi dhe lexuesi profan që gjendet mes këtyre dy kampeve ezoterike të papajtueshme? - ai që s’është as historian ortodoks as edhe analist heretik? Ai që është thjesht agnostik nga natyra por që për fat, nuk arrin të identifikohet as edhe me opinionin e trashë, të parafabrikuar dhe të papërmbajtur të komentuesve të gjithëditur që si të vetëm argument diskutimi ka sharjen dhe fyerjen personale?
Ç’përgjigje mund t’i jepet pyetjes së tij të vetvetishme: Skënderbeu - Histori apo/dhe legjendë? Në ç’raport qëndrojnë këto dy koncepte në këtë figurë kaq të debatuar?
* * *
1. Sikur Historia të ishte rrëfim dhe sikur historiani-rrëfyes ta kapte dhe ta fillonte atë nga të donte - pse jo diku nga fundi, rasti Skënderbej nuk do të paraqiste ndonjë problem të veçantë. Me siguri do të ngjallte kurreshtje por vështirë se do të lindnin pasione si këto të sotmet.
Ja për shembull, një model i shpejtë rrëfimi:
… pas dy rrethimesh të njëpasnjëshme dhe të pasuksesshme të Krujës nga ana e sulltan Mehmetit II (maj 1466 - maj 1467) të përballura me heroizëm nga mbrojtësit, Gjergj Kastrioti i telendisur nga malaria, vdiq në Lezhë në 18 janar 1468, në kulmin e lavdisë. Osmanët bënë festë, Evropa mbarë e qau me lot të përgjakur, Papa Pavli II i këndoi një meshë solemne përshpirtjeje, napolitanët e mbetur jetimë u kthyen nga kishin ardhur dhe venedikasit krenarë e kuptuan se i erdhi fundi Albanisë së tyre Veneta. Brenda dhjetëvjeçarit që vijon (1468 - 1479) osmanët përfundojnë pushtimin e plotë të vendit dhe qyteti i fundit Durrësi zbrazet dhe dorëzohet nga venedikasit në vitin 1501; ndërkohë me dhjetra-mijra arbër braktisin vendin për të t’u vendosur në Itali - apo gjetkë në Evropë.
… në vijim, dy herë rresht - i pari,i biri Gjon në vitin 1481 dhe më pas i nipi, Gjergj në vitin 1501 u përpoqën të ripërtëritin epopenë e paraardhësit të tyre të shquar por pa sukses. Gradualisht, Arbëria shëndrrohet në pjesë përbërëse të Perandorisë osmane dhe ndan me këtë të fundit fatin e përbashkët përgjatë thuaj pesë shekuj, deri në vigjilje të shëmbjes së kësaj Perandorie, në vitin 1912 .
… ndërkohë, emri dhe fama e Gjergj Kastriotit Skënderbej zbehen deri në zhdukje në kujtesën e popullit e tij të origjinës që, lokalisht, jo vetëm ndërron fenë nga e krishterë në myslimane, por ka ndërruar deri edhe emërtimin gjeografik apo të popullsisë - nga Arbëri në Shqipëri dhe nga arbër në shqiptarë. Në mesin e shekullit të XIX, u desh dalja e një brezi të ri njerëzish të lëçitur, të vullnetshëm dhe tê ndërgjegjshëm për fatin e kombit shqiptar - të ashtuquajturit Rilindas - që kujtimi i Skënderbeut të zhvarroset dhe të rimarrë dhenë, kësaj rradhe në një formë që gërsheton historinë dhe mitin…
U përmend pak më lart rrëfimi i nisur nga fundi pasi, në të vërtetë, problemet vërtet serioze me Skënderbeun tonë nisin qysh në fillim! Kështu, askush (përveç Roland Qafokut) s’është në gjendje të përmendë datën e tij të lindjes - apo vitin, bile as edhe momentin kur ai shkoi si peng në oborrin e sulltanit në Edirne apo edhe vetë faktin në se shkoi apo nuk shkoi si peng! - pa përmendur më pas gjithë familjen e tij Kastrioti (lindjet, vdekjet, martesat, rradhën e fëmijëve … etj… etj). Përse ?
… pasi Historia nuk parashikoi aspak që pinjolli më i ri mashkull i familjes së Kastriotëve të bëhej simboli i luftës së popullit arbër kundër osmanëve, një nga figurat ushtarake evropiane më të spikatura të shekullit të tij apo dhe, më tej, heroi kombëtar i shqiptarëve.(2)
Mirë që rrëfyesi ynë arrin e rregullon këtë punë fët-e-fët, duke e lënë atë në heshtje, po historiani si ja bën? Ai i hyn debatit me të singjashmit e vet dhe duke zhongluar me argumenta nga më të ndryshëm, propozon një sërë datash të mundshme, ndërkohë që na siguron se fjala e fundit i takon rezultateve të pritura nga kërkimet nëpër arshiva… thjesht, përfundon se data e lindjes s’ka ndonjë rëndësi të veçantë … sikundër edhe origjina gjeografike apo “etnike” e Kastriotëve, shtirja territoriale e zotërimeve të të atit, roli dhe pesha e vërtetë e tij në pejzazhin politik të kohës në rajon, fuqia e tij ushtarake dhe ekonomike (?!) … dhe arrin ta marrë situatën në dorë vetëm duke filluar nga viti 1443, me kthimin e Skënderbeut në Krujën atërore dhe me hyrjen e tij të pandehur në historinë ballkanike dhe botërore.
Nga ky moment, tradita historiografike merr përsipër të modelojë raportet Hero/popull - në aspektet e tij kombëtariste, shtetformuese, fetare, patriotike apo të marrëdhënieve ndërkombëtare në mënyrë kronologjike, brenda një kuadri kryesisht kombëtar, të mbështetur mbi logjikën e përvijëzuar nga monografitë e F. Nolit dhe A. Gegajt si edhe të sintezës periodizuese historike me thekse epokale apo klasore të A. Budës, pa arritur sidoqoftë të shmangë litaninë e numërimit të betejave skenderbejane, numërimit të traktateve të bashkëpunimit me fuqitë rajonale apo të paqes me sulltanin, numërimit të krushqive dhe tradhëtive, numërimit të dukateve që i janë dhënë nga Papët apo nga aleatët, numërimit të turqve të vrarë në fushë të betejës…etj… etj.
Kemi të bëjmë me shembullin klasik të të të ashtuquajturës histori “akademike pozitiviste” në variantin e saj “nacionalist”, në modë në Evropë gjatë shekullit XIX dhe në fillim të shekullit pasardhës - një displinë sa materialiste po aq dialektike, e konsideruar si një Shkencë e mëvetme dhe e mjaftueshme për t’i dhënë përgjigje vijëzimit kohor e shkuar/sotme/ ardhme, në optikën e një progresi njerëzor të pashmangshëm.
Rreshtimi unanim i gjithë trupës së historianëve vendas në terrenin e përvijuar nga kjo paradigme shkencore, në sensin e përcaktuar nga Thomas Kuhn (3) , nënkupton në praktikë egzistencën e një bashkësie kërkuesish që i përbashkon i njejti formim, e ushqyer me të njejtën literaturë dhe që nxjerr prej saj të njejtat mësime - e formuar mbi bazën e të njejtave besime, vlera dhe teknika kërkimi. Përfundimisht, ajo prodhon njohuri të ngjizuara mbi të njejtat shpjegime të botës dhe që mbeten në shërbim të shoqërisë nga e cila kanë dalë dhe të cilës i përkasin. Rrjedhimisht, gjithçka që del jashtë sferës së kësaj paradigme konsiderohet si anti-shkencore bile edhe armiqësore - është rasti i spikatur i veprës historike “Skënderbeu” të Oliver Jens Schmitt. (4)
Ky i fundit me përqasjen e tij historiografike, pa asnjë dyshim i takon një paradigme tjetër, sipas gjasave të ashtuquajturës subjektiviste - nëse i referohem klasifikimit frëng të shkollave të mendimit historiografik. Ajo ka në qendër të saj jo më faktin historik por objektin social, me qëllim realizimin e një reflektimi të thelluar mbi dinamikën komplekse të strukturave shoqërore dhe mbi apektin akumulues të historisë njerëzore - në vijëprerjen me një varg disiplinash paralele (sociologji, antropologji, gjuhësi …)
Nuk është aspak e rastit që në Shqipëri, reaksioni i përgjithshëm i mjedisit të historianëve dhe ai i opinionit publik ndaj veprës në fjalë u fokusua mbi dy elementë të fort të diskutueshëm: ai i emrit të atit të Skënderbeut që sipas një pjesë të burimeve të shfrytëzuara nga autori shfaqet në formën e tij sllave Ivan dhe ai i hakmarrjes si motiv personal i Skënderbeut, në themel të kryengritjes dhe qëndresës së tij. Para se të vinte Schmitt-it dhe të na hapte sytë në këtë mënyre, këto dy këto elementë qenë fiksuar një herë e mirë nga Noli - ati i Skënderbeut quhej Gjon, ndërkohë që motivi i epopesë skënderbejane ishte liria të cilën ai e gjeti mes krutanëve të tij të dashur. Pra ishim mësuar ti kqyrnim si dy “fakte historike”, të padiskutueshme.
Po ashtu nuk është aspak e rastit që në krah të Schmitt-it të lartpërmendur u rradhitën një varg publicistësh dhe gazetarësh si Klosi, Lubonja apo Misha të cilët, në mënyrë të ndërgjegjshme apo instiktive, kuptuan apo ndjenë mundësinë e krijuar nga ky botim për të tronditur nga themelet historiografinë vendase si edhe për të krijuar një linjë çarjeje në shkencën historike tradicionale, pa harruar edhe hesapet e tyre të vjetra me sistemin e mendimit që ajo përfaqëson.
Në të vërtetë, kakofonia e reagimeve publike dhe dhuna mediatike e shpërthyer pas paraqitjes së botimit të Schmitt-it në shqip, la disi në heshtje tezat kryesore mbi të cilat shtjellohet teksti në fjalë që, sipas vetë autorit (5), renditen si më poshtë :
-
Revolta e Skënderbeut nuk është as thjesht kombëtare as edhe thjesht fetare. Nga të dy anët, përbërja “etnike” e ushtrive kundërshtare është komplekse. Pushtimi osman nuk është frut i një vërshimi aziatik por ai mbështetet mbi pjesëmarrjen e forcave lokale, në shembullin e Beratit që mbështet osmanët. Vërtet që revolta vendase përbëhet kryesisht nga ortodoksët, gjë e cila e shtyn Skënderbeun të zgjedhë si emblemë shqiponjën bizantine, por ky karakter i krishterë i saj nuk e shëndrron kryengritjen si luftë e të krishterëve ndaj myslimanëve
-
Kryengritja vjen si rezultat i një ndërthurje faktorësh politikë dhe faktorësh personalë. Duket bërë sidoqoftë dallimi mes motiveve personale të një kryetari karizmatik si Skënderbeu dhe atyre të shpurës së tij të afërt. Mes faktorëve politikë të vitit 1443 duhen përmendur opozita brenda oborrit osman dhe ajo e jashtme që kulmojnë me vrasjen e princit trashëgimtar (Alaudin) dhe një kryengritje në rradhët e ushtrisë osmane.Këto ngjarje dëshmojnë se trazirat nuk kufizohen brenda kuadrit të Arbërisë por ato kanë përmasa rajonale. Mes faktorëve personalë duhet veçuar konkurrenca personale mes Skënderbeut dhe Mehmetit II, pa harruar gjithashtu qëndrimin e kundërshtarëve të tij të krishterë si Lekë Dukagjini. Rindërtimi i sfondit konfliktual tregon edhe rëndësinë e marrëdhënieve personale mes protagonistëve qoftë aleatë apo kundërshtarë të Skënderbeut.
-
Kryengritja nuk paraqet karakteristika të njëtrajtshme përgjatë periudhës njëzet e pesë vjeçare që ajo zgjati (1443 - 1468). Larg imazhit statik të dhënë ndërkohë, bëhet fjalë për një fenomen në lëvizje dhe zhvillim, të nyjëzuar në 7 faza të njëpasnjëshme: fillimi i kryengritjes (1443 - 1444); luftë mbrojtëse kundër Perandorisë osmane (1444 - 1447); dështim i mobilizimit së dytë për të kundërshtuar ndërhyrjen e sulltanit (1448 - 1450); ndërkombëtarizimi i lëvizjes (1451 - 1458); periudha kalimtare (1458 - 1462) e vulosur qoftë nga apogjeu i Skënderbeur qoftë nga pushtimet e Mehmetit II; ofensiva e tretë me mbështetjen e Papës (1463 - 1465); kundër-ofensiva e Mehmetit II dhe dështimi i kryengritjes (1466 - 1467).
-
Kryengritja e Skënderbeut ndërfutet dhe ndërlidhet në një varg kryengritjesh dhe revoltash që ndodhin në hapësirën ballkanike, me të cilat ajo duhet përqasur. Paqëndrueshmëria dhe brishtësia hasen në gjirin e kryengritjes; kjo gjë shfaqet me tradhëti dhe dezertime të vazhdueshme. Vërehet njëkohësisht e njejta ndryshueshmëri sezonale: territori rrebel zgjerohet në dimër dhe tkurret në verë. Sidoqoftë, kryengritja e Skënderbeut karakterizohet nga përmasa e saj ndërkombëtare, gjë që u mungon kryengritjeve të ngjashme. Kjo përmasë lejon të vihet në dukje solidariteti mes fisnikërisë ballkanike ortodokse që mbështetet mbi lidhje farefisnore, në rradhë të parë në lidhje aleance.
-
Fundi i kryengritjes shoqërohet me një shpopullim masiv të rajoneve të përfshira në të. Bëhet fjalë për një katastrofë demografike që prek 66% deri 75% të popullatës së përgjithshme. Fshatra dhe qytete të tëra u shkatërruan tërësisht, deri edhe pyjet u rrafshuan nga pushtuesi për të penguar aksionet e natyrês guerrile. Lëvizja migruese drejt Italisë së jugut është kështu pasojë e kësaj politike osmane. Si rezultat krijohen bashkësitë arbëresh që mbajnë gjallë kujtimin e Skënderbeut.
(vijon)
--------------------------------------------------
(1) Stephanie SCHWANDNER-SIEVERS & Bernd J. FISCHER (Ed.) – Albanian Identities: Myth and History, Indiana University Press, London 2002.
(2) Gjergj XEXO - Përjetësisht të Panjohur, Mbi Shqipërinë dhe shqiptarët V. I,- Essé historique, Toena, Tiranë 2015.
(3) Thomas KUHN - La structure des révolutions scientifiques, Flammarion, Paris 2008.
(4) Oliver Jens SCHMITT– Skënderbeu, K&B, Tiranë 2009.
(5) Études turques et ottomanes, UMR 8032 (CNRS-EHESS) - Compte rendu des travaux - Premières journées d’études albanaises en France, Paris, 8-9 juin 2009.
!! Me pelqeu shkrimi. Ne lidhje me “problemet” e figures se Skenderbeut,une nuk jam dakort me qasjen e studiusve apo njerzve qe i hyjne kesaj pune, fiks qasje kapitaliste per te bere zhurme e mare like apo dislike. Muhabete pa bereqet e tipit une mendoj se ka qene keshtu historia,une mendoj se babai ishte ashtu e nena keshtu por pa prova e fakte apo dyshime te arsyeshme , por nisur thjesht nga “ky eshte menidimi im”…i ka kapitalizmi keto!! Figura e Skenderbeut eshte kaq komplekse e kaq shume enigmatike akoma edhe sot ne keto kohe shume te favorshme per ta studiuar e gjetur prova e fakte mbi te(une mendoj se e shumta dime 40% reth figures se tij).Mjafton te mendosh se si ka mundesi qe nje njeri i tille ne nje vend te tille(Arberia e atehershme kishte poziten e nje Shqiperie sot ne raport me boten,ndoshta edhe me te dobet) arriti te kishte kaq jehone? Si arriti te kishte qasje direkte ne kancelerite qe vendosnin fatet e kohes? Perse lider e kryengritje te asaj kohe,ndoshta me te shumta ne numer e permasa nuk paten te njejten jehone,apo nuk lane te njejtin kujtim ne perendim ? A mund nje njeri me histori banale si hakmarrje personale( qe ishin akoma me banale ne mesjete,por qe sigurisht keto histori nuk mund te perjashtonin as Skenderbeun) te arinte deri ne keto nivele? A mbeti Skenderbeu e Arberia viktime e nje loje politike evropiane midis perendemit e Stambollit si perfundim? E keshtu me pyetje mbi figuren e tij mund te shkohet gjate, sidomos kur mendon se teza se Skenderbeu shpetoi evropen nga Turqit mund te jete e vertet nje 20% me hater apo se po te mos kishte vdekur Skenderbeu, Kruja do ti qendronte Sulltanit e pamposhtur edhe per 25 vjet te tjera!