Pavdekshmëria e veprës së artit është një retorikë gënjeshtare dylekshe, e mirë për mbajtur me gajret veten nën trysninë e ankthit të vdekjes së individit (konceptuar si zhdukje totale e personit njëkohësisht me kalbëzimin e kërmës). Për kë njeh sadopak historinë e artit, situata paraqitet pak më ndryshe: nuk ka asnjë garanci për përjetësi të veprës të çdo artisti pa përjashtim, sado i madh, gjenial dhe klasik qoftë ai. Pa shkuar larg në kohë se si, qysh e tek nuk ka mbërritur në bashkohësi as 5% e artit grek të lashtë (falë konservimit në kulturën islame), shëmbull tregues është rasti i të madhit Shekspir, të cilit, mbas një fame të konsiderueshme në të gjallë të tij, i humbi vula për disa shekuj dhe u rizbulua aty nga mesi i shek. XIX nga romantikët dhe viktorianët. Po njësoj vepra e të madhit Dante - tëpkë si ajo e Shekspirit - u zhvleftësua përgjatë Iluminizmit prej modës ideologjike të racionalizmit të philosophes, të cilët artin mesjetar e konsideronin barbar meqë iracional (Volteri shkruante për Komedia Hyjnore: “ajo vepra që e vlersojnë të gjithë sepse asnjëri nuk e lexon”). Më pas Romantiçizmi rizbuloi Danten dhe Shekspirin për arsye krejt të kundërta: si poetë plot pasion dhe të lirë që nuk respektonin rregulla rigoroze neoklasike (Rasin).
Ja disa shembuj kryesorë të hedhur kapicë për të ilustruar idenë e mësipërme: tekstet klasikë grekë dhe latinë rizbulohen në fund të shek. XII; rizbulimi i Platonit në Rilindje; mbas vdekjes se Bahut, muzika e tij për 80 vjet pothuajse u harrua nga publiku; falë rizbulimit të Bahut filloi të qarkullojë emri i Vivaldit si kompozitor; i harruar për dy shekuj përgjatë Klasiçizmit dhe Romanticizmit, emri i piktorit Georges de La Tour zhduket nga historia për tre shekuj, e rizbulohet në gjysmën e parë të shekullit të shkuar; i famshëm dhe i admiruar në të gjallë, Caravaggio u harrua krejtësisht mbas vdekjes (1610) dhe u rizbulua në mes të shek. XX si gjeni pa të cilin nuk do mund të shfaqej realizmi; Boticelli vdiq i varfër e i shpërfillur (1510), për t’u rizbulua në shek. XIX falë kritikut John Ruskin dhe admirimit të Prerafaelitëve; Seraut në të gjallë ishte një piktor i sukseshëm, mbas vdekjes u harrua për tu ringjallur 30 vjet më vonë nga futuristët dhe shkolla Bauhaus; mbas një shpërfillje, e deri përbuzje, u desh kriza që përjetojmë të ngjallet së vdekurish edhe Marksi nga Zhizhek e Badiou. Etj, etj, shëmbujt janë pa fund.
Një shëmbull që bën mù është rasti i El Grekos, i mirënjohur në të gjallë të tij - megjithse i parë shtrëmbër si piktor “anormal” që deformonte vertikalisht figurat njerzore -, e më pas, krejt i panjohur deri edhe në vendin e veprës së tij (Spanjë), u rizbulua prej avangardistëve që e përshëndetën si pararendës të tyre, pikërisht meqë piktor “anormal” që deformonte figurat. Një tjetër shëmbull akoma më i ububushëm: Avangarda e hershme - veçanërisht Futurizmi - zhvilloi një polemikë të egër kundër artit tradicional, i konsideruar si i kaluar në kohë, konvencional dhe retorik. Marineti shkruante në manifestin e futurizmit: “Ne duam të prishim muzeumet, bibliotekat, akademitë e çdo lloji”. Në manifestin e parë të futurizmit rus, nënshkruar edhe prej Majakovskit, shkruhej: “Të hidhet Pushkini, Dostojevskij, Tolstoi etj, etj, prej Anijes së Modernitetit”, duke i’a kaluar kështu edhe vetë Stalinit që flaku jasht bordit të anijes sovjetike vetëm Dostojevskin. Dadaizmi dhe surrealizmi ishin kundër kulturës perendimore, thërrisnin si shpëtim pushtimin nga barbaria orientale. Nuk bëhej fjale me për kundërtraditë e kundër libra e kuadro, por ftohej te vriteshin njerëz (Andrè Breton përkufizoi surrealizmin: “të dilej në rrugë e të qëllohej kuturu mbi kalimtarë”) dhe të shkatërrohej tërë qytetërimi perëndimor si dekadent, tashmë i ngordhur e i pakallur. Provokatori i fundit, dhe më i hidhuri që vret me të butë, është avangardisti postmodern Andy Warhol që proklamoi: “Gjëja më e bukur që ka Firence është McDonald’s".
Me ambicjen për të asgjësuar dallimin midis artit dhe jetës, Avangarda i’u vërsul tempullit të muzeut duke e quajtur varrezë. Krejt të ndërgjegjshëm për vdekshmërinë e veprës së artit (megjithse krejt të pandërgjegjshëm për përjetësi të personit në të përtejmen), artistët avangardë i mbanin veprat e tyre si projekte jetëshkurtër me vlerë të përkohshme. Ekspozimi i veprave të avangardës së hershme në muzetë e sotëm është një riestetizim fals që atëbotë do t’iu dukej autorëve të paktën qesharak, ndërsa për çmimet - meleona dollarë për një katror rrumbullak zografisur me ngjyra pa bojra mbi karton - do t’u binte pika në vënd. Së fundi tashmë është bërë më se e qartë se çfarë do të kishte ndodhur me gjysmën e veprave të artit - të ashtuquajturat reaksionare dhe dekadente - sikur të kish fituar Rajhu i III dhe Moska e Tretë. Gjithashtu është bërë e qartë se si, qysh e tek kanë përfunduar 99% e kryeveprave të pavdekshme të kulturës totalitariste. Pak e nga pak po bëhet i qartë edhe fati i veprës së artit në kushtet e superprodhimit artistik postmodern (postotalitar), ku të gjithë shkruajnë e asnjeri nuk lexon, duke ringjallur së vdekurish fantazmën e autorit pa auditor, përforcuar gaz dërrasë nga zanati në modë bloger me 0 komente. (Shënjë e parë e modernizmës në këtë drejtim - si edhe në shumë të tjerë - e dha Dekarti, që në një çast të caktuar të jetës së tij nuk lexonte më libra). Babëzia e dikurshme e kohës së çensurës, në linë e tanishme është kthyer në veleritje. Ka më zi se Fahrenheit 451: “Ka krime më të këqij se të djegësh libra. Një prej tyre është të mos i lexosh”, shkruan Josif Brodskij. Vdekje si sëmundje e butë.
Nuk janë vetëm barbaria mongol e fanatizmi fetar që djegin libra heretikë dhe biblioteka, sipas Diogjen Laercit i njëjti short i takoi Protagorës në Greqinë kulturorisht të rafinuar, gjithashtu flakadanet me libra të Gjermanisë naziste, vëndi më i kulturosur evropian. Ja vlen të përmendet këtu sa për ilustrim (do të duhej një shkrim tjetër për ta trajtuar si duhet), asgjësimin e veprës nga vetë autori, rastin e Kafkës që, mbasi u sëmur nga tuberkulozi, i la amanetin (e papërmbushur) Max Brod t’i digjte veprat mbas vdekjes, dhe rastin e Gogolit që, mbasi e dogji me dorën e vet vazhdimin e Shpirtëra të vdekur, u dorëzua murg (kushedi sa raste të tjera hipotetikë që nuk mund t’i dimë, sikur edhe për Kafkën nëse amaneti i tij do ishte përmbushur). Piktori dhe teoriku i ngjyrës Otto Runge (pati ambicjen e veprës totale të artit para Wagnerit), shkruante në një letër intime sikur të ishte e mundur një tabula rasa e gjithë artit të deri atëhershëm, për të filluar një vepër arti nisur nga zero. Në fakt kjo ishte ambicja e Avangardës, piktori dhe teoriku i artit Alberto Savinio (vëllai pak i njohur i të famshmit Giorgio de Chirico), kodifikoi epokën moderne si “fund i modeleve”, në kuptimin se ndryshe nga më parë, krijuesi modern nuk i referohet më arritjeve pararendëse model (sipas tij akti i parë i këtij fenomeni me rëndësi kozmike, ishte piktura “Olimpia” e Manet). Postmodernistët guxojnë më tej duke shpallur “vdekjen e modelit”, modelet e vjetra janë të vdekura - simbolika e vjetër është e vdekur. Të reja s’ka më, kjo është situata e njeriut bashkëkohor, prandaj kolazhi i citateve eklektike të nxjerra nga tradita të ndryshme, e reja është një bricolage (fai da te=e sajuar vetë). Në fakt është gjëndja e bërë bozë, e shumë shkrimtarëve bashkëkohore (edhe shqiptarë), që, megjithse nuk mund të mos i pranojnë influencat, për pikë referimi kanë veten, bashkangjitur deklaratave dekostrusioniste për vdekjen e autorit dhe gjallimin e tekstit. Në fakt kjo është dëshmia ë individit total ose totalitarizmit individualist sot në modë, që ekziston vetëm individi, tashti dhe këtu, pa të shkuar e pa të ardhme, gjë që implikon pa familje, pa tribu, pa komunitet, pa atdhe, shkurt pa din e pa iman. Boshllëk total, bëj qef tani dhe këtu, e hiç mos e vri mendjen për më tutje e për “atë botë”.
Nuk ka asgjë të keqe të studjohet shkencërisht teksti si sistem i reduktuar në vetvete - siç mëtonin formalistët rusë duke skartuar autorin për komoditet studimi -, në fund të fundit shkenca funksionon pikërisht meqë reduktuese, pikërisht sepse punon në perspektivën këndngushtë të planit të një disipline të vetme duke shpërfillur shumëplanësinë, ndërdisiplininë, jerarkinë dhe perspektivën tërësore të qënësisë, në të cilat varavinget filozofia. E keqja është kur shkencëtari mëton të bëjë filozofin, ose më keq ideologun si kopje karikaturë e teologut, duke i shitur të vërtetat e pjesëshme shkencore si të vërteta universale, ose më keq si dogma ideologjike që kopjojnë dogmat teologjike. Kur Derrida shpall “I pari është teksti”, kunjin e ka me aksiomen e Zanafillës “E para është fjala” (dihet ajo punë, gjithë inati është me Hyjin, Atin, ose më saktë - të më falet molloisja mbi autorin - mllefi është me babin mungues, e nëse i pranishëm fizikisht, mungues shpirtërisht si pikë referimi meqë pijanec, kurvar, dallkauk, idhnak, rrahës i mamasë etj). Vërtet, dhe me të drejtë, Derrida shëmb diktatin tiranik të autorit, por liria e dëshiruar nuk vjen duke zëvendësuar diktatin e Fjalës (më saktë të Logosit ose Zërit të ndërgjegjes) me diktatin e tekstit, njësoj si dikur shokët “dora jonë” zëvëndësuan diktatin e kishës, padronit, kapitalit me diktatin akoma më të egër të proletariatit, partisë, Sekretarit. Baba vritet për t’i zënë vendin, vrasja jep liri që të përsëritet avazi akoma më keq, si vrasje e vazhdueshme ndërmjet vëllezërish jetimë (Kaini vret Abelin).
Ndryshe nga sa besohet rëndom, zhvillimi nuk vjen prej luftës të kundërtive në konflikt dialektik, por nëpërmjet harmonisë të kundërtive që bashkohen si komplementare, e megjithkëtë duke ruajtur dallimet. Sherri kriminal midis autorit dhe veprës, llafosjes dhe zografisjes, shkruesit dhe lexuesit, e dikotomi të tjera pa fund që origjinalisht formojnë krijimin si mrekulli farfuritëse e fraktalit yin-yang, janë variante postmoderne të krimit origjinal të ndarjes së krijesës prej Krijuesit, të kundërtisë zanafillore midis njeriut dhe Zotit. Jo më kot i pari që nisi gjëmën quhet Shejtan (Satan=“kundështari” në gjuhët semite) ose Djall (diàbolos=“ndarësi” në gjuhën greke). Ndarja në konflikt është e shejtanit, BASHKIMI në harmoni është i ZOTIT.
Sa më sipër mund të duken naive, ose më keq fundamentaliste, por vetëm një vizion providencial për kulturën mund t’i japë kuptim (më pas edhe shpëtim) kasaphanës postmoderne që shpall me potere funde e vdekje, vrasje e presje pa fund si me qenë kulturë vorraxhijsh. Kuptim i kësaj lloj vdekje implikon automatikisht shpresë për ringjallje në një formë të re. Konkretisht, nuk ka vdekur Zoti e as autori, por ka vdekur konceptimi i vjetër romatik për autorin si demiurg misterioz që rikrijon botën si t’i teket e si t’i dojë kokrra e qefit, pa dashur t’ia dijë se ka të tjerë në botë. Sipas konceptimit të ri - pa dyshim meritë edhe e formalistëve, strukturalistëve dhe dekostruksionistëve (anipse si celuloidi negativ i filmit) -, lexuesi është bashkautor, krijon dhe rikrijon veprën bashkë me autorin, i pëlqen apo nuk i pëlqen autorit. Një prej zbulimeve më prekëse në fushën e semiotikës është i Michail Bachtin kur vërtetoi se monologu ka strukturë dialogjike, dmth që nuk mund të flitet me vete kurrsesi, se nuk ka monolog as në qiell e as në tokë, as në kullën e fildishtë të demiurgut dhe as në vërë të urithit duke shkarravitur “kujtime nga nëntoka”. Pra në plan të fundit “njëshi” është detyrimisht edhe “dysh”.
Përfundimisht nuk ka vdekur Zoti, por ka vdekur vetëm konceptimi i vjetër fetar për Zotin që komandon i vetëm prej qiellit si diktator që kërkon bindje dhe nënështrim pa fjalë (dhe pa shkrim) nga robi në tokë. Sipas konceptimit të ri njeriu është bashkautor me Zotin, njësoj si Prindi me fëmijën, lexuesi është bashkëautor me shkruesin. Fatkeqsisht dëshmia akademike zyrtare bën përpara me zvarritje tërthorazi, dhe, akoma më për fat të keq, si dëshmi negative e djalit plangprishës që i përqaset derës prindërore me hapa mbraptazi si gaforrja.
Fund
pjesën e mëparëshme e gjen këtu
- qeshen me te madhe dy kapterret.
