Ankthi i pritjes së ndarjes të çmimit Nobel të letërsisë 2016 dhe veçanërisht, zhurma mediatike që vijoi pas dhënies së tij poetit-këngëtar Bob Dylan, la krejtësisht në heshtje faktin se pikërisht në prag të kësaj ngjarjeje, këtu e nëntëdhjet-e-pa-një vjet më parë lindi Gunter Grass - edhe ai kurorëzuar me dafinat e lavdishme të letërsisë në vitin 1999 për “… fabulat e tij zbavitëse që portretizojnë një faqe të harruar të historisë”, natyrisht, atë të Gjermanisë - vendit të tij.
* * *
Ç’është e drejta, asgjë (ose pothuaj) nuk sugjeron një përqasje mes këtyre dy nobelistëve - përveç faktit se si i pari dhe i dyti, sejcili në mënyrë të vet, kanë lëvruar artin aq metafizik të poezisë dhe atij tjetrit se, gjithmonë në mënyrë të vet, ata kanë qenë politikisht të angazhuar në favor të idesë sociale, të lirive dhe të demokracisë. Përkundrazi, çdo gjë dëshmon se përzgjedhja e Grass-it mes turmës së konkurrentëve të vitit 1999 ishte një veprim sa i qëlluar po aq edhe i natyrshëm: bëhej fjalë për shkrimtarin më të spikatur të vendit të tij dhe gjithë gjeneratës letrare gjermane të pas-luftës, botërisht i njohur dhe i përkthyer në disa dhjetra gjuhë; autor i njëzet-e-kusur vëllimeve me tirazhe të mëdha, lëvrues i prozës, poezisë, dramës dhe esesë politike… Por padyshim, mes kësaj krijimtarie ajo çka bënte ferk edhe për sytë pak të mallëngjepsur të komitetit të Stokholmit ishte e ashtuquajtura " trilogji e Danzigut", e përbërë nga romanet e tij befasuese “Daullja e teneqes”, “Vitet e qenit” dhe “Macja dhe miu” (*), një mënyrë sa metaforike po aq edhe kakofonike e imagjinarit grassian si pasqyrë e ndërthyer e realitetit të frikshëm hitlerian të Gjermanisë së tij.
Pa fjalë, është e vështirë të përdorësh kallëp letrar për të kategorizuar teknikën, metodën dhe stilin grassian. Një tufë admiruesish këmbëngul për ta quajtur “realizëm magjik” dhe mundohet t’i japë autorit një nga atësitë e shumta të kësaj rryme, dikush tjetër habitet me naivitetin e universitarëve që “… mendojnë se realizmi magjik është specifik i shekullit të XX” ndërkohë që na rikujton se përmasa ëndërruese egziston në letërsinë botërore me Danten apo Gëten… Pavarësisht etiketave apo rikujtesave, ajo çka lexuesi i vëmendshëm gjen në veprën e Grass-it është edhe magjikja imagjinatë edhe i pazakonti realitet, që të dyja të ngjizura në fjalë dhe fraza, të tjerrura me art… sikundër dhe një pështjellim marramendës situatash sa komike po aq tragjike, një rendje pikareske personazhesh mes dhunës së gjithëgjendur, një ndërthurrje mjeshtërore e të shkuarës me të tashmen - thjesht, një mënyrë krejt origjinale që shpjegon edhe suksesin e menjëhershëm të veprave të tij. që ngjall njëkohësisht edhe admirimin e lexuesit, frymëzimin e rioshit shkrimtar për t’u përshtatur ndaj stilit si edhe cmirën apo zilinë e kritikut.
* * *
Në një tjetër rregjistër - atë të historisë, metoda dhe stili aq të përfolur mund të shihen si mjete alla Grass për të kuptuar dhe interpretuar një të kaluar të dhimbshme dhe vështirësisht të shlyeshme nga kujtesa, një rrebelim kathartik ndaj harresës kolektive të bashkëfajësisë - një monolog i artistit i shëndrruar në thirrje për dialog publik. Guximi i tij i vërtetë prej artisti - sikundër dhe kontributi i tij, në fushën e letërsisë është pikërisht përdorimi i fiksionit si një formë efikase dhe e vlefshme e historiografisë alternative. Me fjalë të tjera më të thjeshta, nëpërmjet leximit të prozës së tij të fandaksur dhe provokuese, ai i detyroi bashkëqytetarët e tij të kqyrnin me më pak komplekse të kaluarën e tyre të frikshme. Ndërkohë, guximi i tij i vërtetë qytetar është përballja me të kaluarën e tij vetjake, nëpërmjet veprës autobiografike që karakterizon fazën e fundit të krijimtarisë së tij.
Në mënyrë ende më prozaike, ajo çka publiku mban mend është deklarata e tij dhënë gazetës “Der Spiegel” në gusht të vitit 2006, e ndjekur nga botimi i librit autobiografik “Cipat e qepës” - me që ra llafi, një sukses letrar po aq i madh sa edhe të tjerët, ku u mësua se në atë të largëtin vit 1945 - në moshën 17 vjeçare, shkrimtari nobelist tashmë plak kish mbajtur uniformën SS dhe kish marrë pjesë në luftimet e fundit të Gjermanisë hileriane. Çudia dhe indinjata legjitime e publikut u përzie me gëzimin e gjithë atyre që s’kishin honepsur as suksesin as edhe angazhimin e tij politik. Dora-dorës ai u quajt hipokrit dhe mashtrues - deri dhe i padenjë për Nobelin tashmë të harruar. Kjo hije e ndoqi deri në vdekje, në vitin 2015. Përtej të dëshpëruarve të shumtë, vdekja e Grass-it çliroi plot të tjerë, të lumtur dhe të lehtësuar nga largimi prej skene të një provokatori, të një kritiku të idhët, të një psudo-harraqi - pse jo, ta themi troç - të një palo shkrimtari dhe të një palo-gjermani!
* * *
Nuk e di mendimin e lexuesit, por unë vetë jam i bindur se vendimi i fundit i Komisionit Nobel për të shtyre me një javë shpalljen e fituesit s’ka të bëjë aspak me ngasjen për t’u referuar ditës së lindjes së Gunter Grass-it - dhe me ndonjë ide të prapë që fantazma e babait, t’u rikujtojë pinjollëve raportin sinqeritet me të kaluarën e tyre. Paçka… dashur-padashur kjo temë del përpara vetvetiu sikundër dhe rasti për t’i shkelur syrin gjermanit të lavdishëm që zbavitet ndërkohë me kërmijtë dhe peshqit e tij të dashur aty lart, në parajsën e shkrimtarëve.
Sa është e vërtetë që kërkimi i ethshëm i gradës së lavdisë dhe njohja e talentit të vetvehtes mund të ndikojnë në vendimin për të mos bërë të ditur botërisht mëkatet e rinisë së hershme si edhe pohimin e përgjegjësisë (apo të mungesës së saj) në kryerjen e gjestit vështirësisht të falshëm, është po aq e vërtetë që urtësia e pleqërisë dhe dhe distanca me të kaluarën e zymtë lehtëson peshën e turpit dhe mundëson nevojën e amëshimit - rikthimin drejt të kaluarës, të themi me zemër në dorë dhe jo me dorë në zemër.
A ka vlerë sinqeriteti i vonuar? Mendoj se po… së pari, nga pikpamja absolute pasi sinqeriteti është shprehje e raportit personal me të vërtetën, e cila ndoshta vonon por sidoqoftë vjen! së dyti, nga pikpamja relative, pra krahasimisht atyre që, paçka moshës, ende këmbëngulin në heshtjen folëse. Bile ka edhe nga ata që vazhdojnë t’i mbushin mendjen të tjerëve - në rradhë të parë vehtes, se lavdia dhe talenti mbeten petka mjaftueshmërisht të praruara për të mbuluar lakuriqësinë.
Çështje karakteri! sigurisht, por jo vetëm. Mjafton të kesh lexuar Andersenin - një tjetër shkrimtar ky i fundit që ka vdekur përpara lindjes së Nobelit - të çmimit të letërsisë natyrisht, jo të babait të dinamitit.
__________________________________________
(*) Shënim: përkthimi i titujve tê mësipërm të Gunther Grass-it është i imi dhe jo forcërisht përputhet me atë çka ka mundur të shohë lexuesi shqiptar në librari. Kështu, daullja në shqip vjen e llamarintë - paçka se në origjinalin gjermanisht “Die Blechtrommel” ajo tingëllon thjesht si e metaltë. Ndërkohë, në përkthimin e tyre anglezët e kallajisin metalin (tin) ndërkohë që shqiptarët e zingosin. Çështje teknologjie do të thotë dikush… çështje imagjinate do të thosha unë. Sidoqoftë, zgjedhjet nuk mungonin - nën shembullin e francezëvë të cilëve me sa duket s’u intereson aspak metali dhe e përkthejnë thjesht “Daullja”!
Ndërkohë që daullet bien në gjuhët e tyre të zhurmshme, mua më kujtohet paqja e fëmijërisë në Korçën e sime gjysheje; më vjen ndër vesh zëri i kallajxhiut shëtitës që ushtonte në sokakët e kalldrëmtë : “… hajde çingo, llamarina.…” dhe ndër sy dora e tij e zezë magjike që bënte të llamburisnin gjymet, tiganët dhe kazanët e bakërta. Ja përse sot e kësaj dite preferoj teneqénë ndaj llamarinës!