nga HUGO VON HOFMANNSTHAL
përktheu: ArB eLo
NJË LETËR
(ose: Letër e lordit Chandos për Francis Bacon-in)
Kjo është letra që lordi Philip Chandos, djali i vogël i kontit të Bathit, i cili do të bëhej më vonë lordi Verulam dhe viskont i Sent Albanit, i shkroi Francis Bacon-it për t’i kërkuar ndjesë mikut të tij për heqjen tërësisht dorë prej veprimtarisë letrare.
Është dashamirëse nga ana juaj, miku im i përnderuar, ta anashkaloni heshtjen time dyvjeçare e të më shkruani kësisoj. Është më shumë se dashamirëse, kur shqetësimin tuaj për mua, tëhuajëzimin e shkaktuar nga ngurosja ime shpirtërore, në të cilën ju ngjan se po fundosem, e shprehni lehtësisht dhe me shaka, aftësi kjo që e kanë vetëm njerëzit e mëdhenj, të cilët, të rrahur me vaj e me uthull nga vështirësitë e kanosjet e fatit, nuk e kanë lënë sidoqoftë veten të shkurajohen prej tyre.
Ju e mbyllni me aforizmin e Hipokratit: “Qui gravi morbo correpti dolores non sentiunt, iis mens aegrotat”* dhe lini të kuptohet që unë jo vetëm do të kisha nevojë për mjekim për të bërë zap ligështinë time, por edhe më tepër se kaq, për të kthjelluar gjithashtu vetëdijen mbi gjendjen e botës sime të brendshme. Do të doja t’ju përgjigjesha ashtu siç do t’i kishte hije vendit që ju zini për mua, do të doja t’ju hapesha tërësisht dhe nuk e di sesi më duhet të sillem. Nuk e di më aspak nëse jam po ai, të cilit i drejtohet letra juaj e vyer; a jam unë vallë po ai, tashmë njëzetegjashtëvjeçar, i cili pat qenë nëntëmbëdhjetë kur hodhi në letër atë “Paris të ri”, atë “Ëndërr të Dafnes”, atë “Epithalamium”, ato lojra baritore që sa s’po thyheshin nën harlisjen dhe stërhollimin e fjalëve të veta, e të cilat kanë mirësinë t’i ndërmendin akoma një mbretëreshë qiellore dhe disa lordë më shumë se zemërgjerë?
Dhe a jam vallë unë prapëseprapë po ai njëzetetrevjeçar nën harkadat e gurta të sheshit të madh të Venecias, që do të gjente në vetvete atë strukturë të periudhave latine, të cilin planimetria shpirtërore dhe ngrehinat e saj e magjepsnin përbrenda më shumë se godinat që sikur ngriheshin nga deti të Palladios dhe Sansovinos? Dhe a do mundesha unë, nëse do të vijoja të isha po i njëjti, nga ana tjetër, të humbisja kaq tërësisht prej brendësisë sime të pakuptueshme të gjitha gjurmët dhe shenjat e asaj pjelle të mendimeve të mia më të tendosura, të përhumbem aq sa titulli i atij traktati të vogël të më kundrojë prej letrës suaj, të cilën e kam këtu përpara, të më sodisë aq i huaj dhe i ftohtë, sa të mos jem në gjendje ta rrok, po, të mos e rrok dot menjëherë si një pamje të zakonshme fjalësh të renditura së bashku, por të mundem ta kuptoj vetëm fjalë për fjalë, a thua se për herë të parë po m’i zë syri të lidhura kësisoj, këto fjalë latinisht?
Vetëm se jam prapëseprapë unë po ai dhe në këto pyetje ka retorikë, retorikë, e cila është e mirë për gratë apo për Dhomën e Dytë të Parlamentit, të cilëve nuk u mjaftojnë mjetet e pushtetit, aq të mbivlerësuara në kohën tonë, për të mbërritur në brendinë e gjërave.
Mirëpo më duhet t’ju parashtroj brendinë time, një diçka e pazakontë kjo, një çrregullim, një sëmundje të mendjes sime po të doni, nëse duhet që të kuptoni se më ndan një humnerë e pakalueshme si prej punëve letrare që kinse kam përpara, ashtu edhe prej atyre që kam lënë pas, e të cilat më flasin në një gjuhë aq të huaj, saqë ngurroj t’i quaj të miat.
Nuk di çfarë të admiroj më shumë, në duhet të admiroj vendosmërinë e dashamirësisë apo mprehtësinë e pabesueshme të kujtesës suaj, kur më sillni sërish ndërmend projektet e ndryshme të vogla, të cilat i kam mëtuar në ditë të përbashkëta ngazëllimesh të bukura. Vërtet, unë doja të përshkruaja vitet e para të qeverisjes të sovranit tonë të ndjerë e të lavdishëm, Henrikut VIII.
Shënimet që la pas im gjysh, duka i Ekseterit, mbi negociatat e tij me Francën dhe Portugalinë, më shërbenin si një lloj bazamenti. Dhe në ato ditë të lumtura e plot me gjallëri, rridhte prej Sallustit* brenda meje përkëtej, si nëpër gypa që nuk bllokohen asnjëherë, njohja e asaj forme të thellë, të vërtetë e të brendshme, e cila mund të ndihet veç përtej kafazit të akrobacive retorike, për të cilën nuk mund të thuhet se e përshtat lëndën pasi ajo e përshkon atë, e shfuqizon dhe ia del të krijojë njëkohësisht poezi e vërtetësi, një kundërti të forcave të përjetshme, diçka të mrekullueshme si muzika ose algjebra. Ky ishte projekti që kisha më për zemër.
E ç’qenka njeriu, që të niset e të bëjë plane!
Lazdrohesha gjithashtu me projekte të tjera. Letra juaj mirëdashëse m’i sjell ndërmend edhe ato. Secili prej tyre, i nginjur me një pikë të gjakut tim, më vallëzon para sysh si mushkonjat e trishta mbi një mur të errët, mbi të cilin dielli lëbyrës i ditëve të lumtura nuk ndrin më.
Unë doja të deshifroja, si hieroglifë të një diturie të pasosur e të fshehtë, fabulat dhe rrëfenjat mitike që na kanë lënë të vjetrit, parapëlqesa të pafundme këto për piktorët dhe skulptorët dhe të pamenduara mirë prej tyre, frymën e të cilave më bëhej nganjëherë se e ndieja si pas një veli.
Më kujtohet ky projekt. Nuk e di se ç’dëshirë shqisore a shpirtërore u bë shtysë për të; si një dre i përndjekur në lumë doja me përmallim të gjendesha brenda atyre trupave lakuriq që rrëzëllenin, të gjendesha në ato sirena dhe driada, brenda Narcisit dhe Proteut, Perseut dhe Akteonit: të zhdukesha doja unë në ta përbrenda dhe prej atje të flisja në gjuhën e tyre. Këtë doja. Unë doja akoma më shumë. Kisha ndërmend të nisja një përmbledhje “Apophthegmata”, siç e ka hartuar Jul Cezari: ju kujtohet sigurisht, besoj, përmendja e saj në një letër të Ciceronit.
Këtu kisha ndërmend të mblidhja bashkë thëniet më të spikatura që kisha mundur të mblidhja nga shkëmbimet me burrat e ditur dhe gratë e mençura të kohës sonë, apo me njerëz të veçantë nga vegjëlia, ose me persona të kulturuar e të ndritur në udhëtimet e mia; doja të vija bashkë me to sentenca dhe përsiatje të bukura nga veprat e të vjetërve dhe italianëve, si edhe fragmente shpirtërore që do të më binin në sy ndër libra, dorëshkrime dhe biseda; gjithashtu rendin e festave dhe procesioneve veçanërisht të bukura, krime të çuditshme dhe raste ndërkryerjesh, përshkrime të ngrehinave më të veçanta e më të mëdha në Holandë, në Francë dhe Itali dhe shumë e shumë të tjera. E tërë vepra do të mbante titullin “Nosce te ipsum”.
Që t’i bie shkurt: mua, në një farë dehjeje të vazhdueshme asokohe, më dukej e tërë qenia e kësaj bote si një njësi e madhe: bota shpirtërore dhe trupore nuk më dukeshin të përkundërta, po ashtu krijesat kafshërore të egra dhe ato të zbutura, arti dhe joarti, vetmia dhe shoqëria; në të tëra këto unë ndieja natyrë, në humbaudhët e çmendurisë po aq sa në stërhollimet më të tepruara të një ceremonie spanjolle; në ngathtësinë e të rinjve nga fshati jo më pak se në alegoritë më të ëmbla; dhe veten ndieja unë në tërë natyrën; kur i jepja vetes për të pirë në kasollen time të gjuetisë qumështin e vakët e me shkumë, që një flokëkërleshur ia milte prej sisëve që mend i pëlcisnin një lope të bukur sybutë, kjo për mua nuk ishte më ndryshe se kur thithja nektar të ëmbël e të shkumëzuar shpirtëror nga një folio*, i ulur në ndenjësen e gatitur enkas ndanë dritares në studion time.
Njëra ishte si tjetra; asnjëra nuk e linte tjetrën pas, si për nga natyra mbitokësore, ëndërrimtare, ashtu dhe për nga forca trupore, dhe kështu e përshkonte jetën gjerë e gjatë, dorë më dorë; kudo isha unë, mu në mes, asnjëherë nuk vija re ndonjë shajni; Ose e nuhasja që gjithçka ishte shëmbëlltyrë dhe çdo krijesë një çelës e të tjerave, dhe e ndieja veten si dikush që do të ishte në gjendje t’i zinte njëra pas tjetrës e me to të hapja ashtu prej të tjerave aq shumë, sa do të mundesha të hapja. Kështu shpjegohet titulli, të cilin kisha ndërmend t’ia vija atij libri enciklopedik.
Ndokujt, që është i hapur për përsiatje të tilla, ka fort të ngjarë t’i duket rënia që duhej të pësonte shpirti im prej një mëtimi mburracak kaq të fryrë në shkurajimin e pafuqinë më të skajshme, e cila është tani gjendja e vazhdueshme e botës sime të brendshme, t’i ngjajë kjo rënie si plan i mirëmenduar i një përzgjedhjeje hyjnore. Por këndvështrime të tilla fetare mua nuk më ndikojnë; ato u përkasin pezhishkave të merimangave, përmes të cilave qëllojnë mendimet e mia për të dalë matanë jashtë në zbrazëti, ndërkohë që shumë prej tyre mbeten atje të kapura dhe bien në qetësi. Të fshehtat e besimit më janë përqendruar në një alegori të epërme, që shfaqet si një ylber në një largësi që mbetet e njëjtë mbi fushat e jetës sime, gjithnjë gati për t’u zmbrapsur, nëse më shkrep t’i afrohem e të mbulohem me kindin e mantelit të tij.
Mirëpo, i nderuar mik, edhe konceptet tokësore më largohen në të njëjtën mënyrë. Si mund t’i përshkruaj ato përpëlitje të çuditshme shpirtërore, atë largim të nxituar telart të degëve me fruta mbi duart e mia të zgjatura, atë zmbrapsje të ujit mërmëritës prej buzëve të mia të etura?
Rasti im, shkurtimisht, është ky: Kam humbur tërësisht aftësinë për të menduar apo për folur me lidhje për çfarëdo gjë.
Fillimisht nisi të më bëhej dalëngadalë e pamundur, të flisja mbi një temë të ngritur apo të përgjithshme e të nxirrja nga goja ato fjalë, që e kanë zakon t’i përdorin pa e vrarë mendjen sidoqoftë të gjithë njerëzit. Ndieja një zor të pakuptueshëm veç nga shqiptimi i fjalëve “mendje”, “shpirt” apo “trup”. Për botën time të brendshme ishte e pamundur të jepja një gjykim mbi çështjet e oborrit mbretëror, ngjarjet në parlament apo çfarëdolloj gjëje. Dhe kjo ndoshta jo për hir të ndokujt ose ngaqë bëja kujdes, pasi ju e njihni çiltërsinë time, që shkon deri në mendjelehtësi: por sepse fjalët abstrakte, të cilat i shërbejnë gjuhës në mënyrë të natyrshme për të shprehur çfarëdolloj gjykimi, më shkoqeshin në gojë si kërpudha të kalbura.
Më ndodhi që doja të qortoja vajzën time katërvjeçare Catarina Pompilia-n për një faj të sajin, për një gënjeshtër fëmijërore, dhe t’ia bëja të qartë domosdoshmërinë e thënies së të vërtetës, dhe konceptet që më vinin në gojë morën ndërkohë një ngjyrim të atillë shkëlqyes dhe rrodhën nëpër njëri-tjetrin, saqë mezi e çova në fund fjalinë, duke ia zënë fillin me aq sa mundesha, a thua se papritur nuk isha mirë, dhe vërtet, i zbehtë në fytyrë dhe me një shtypje të fortë në ballë, e lashë fëmijën vetëm, përplasa derën pas meje dhe vetëm kur u gjenda mbi kalë, gjatë një galopi të mirë në një kullotë të shkretë, e mora veten prapë njëfarësoj.
Mirëpo dalëngadalë kjo kundërti po zgjerohej si ndryshk që shpërhapej rreth vetes. Vramendja mbi të tëra vendimet e gjykimet në bisedat familjare dhe shtëpiake m’u bë gjithashtu aq e vështirë, saqë m’u desh të hiqja dorë prej tyre e të mos merrja më pjesë në të tilla biseda.
Mbushesha me një inat të pashpjegueshëm, të cilin e fshihja me sa mundja vetëm me zor, kur dëgjoja të tilla gjëra si: kjo çështje për filanin apo fistekun ka mbaruar mirë ose keq; sherifi N. është njeri i lig, predikuesi T. njeri i mirë; qiramarrësi N. është për të ardhur keq, djemtë e tij janë plëngprishës; një tjetër është për t’u patur zili, sepse i ka vajzat shtëpiake; një familje po mëkëmbet, një tjetër po rrënohet. Kjo e tëra më dukej aq e pavërtetueshme, aq e gënjeshtërt, aq e pabazë sa më s’bëhej. Mendja ime më zinte ngushtë e më detyronte t’i shihja të tëra gjërat që përmendeshin në një bisedë të tillë nga afër, nga një afërsi e frikshme: ashtu siç pata parë një herë me një lupë zmadhuese një copë të lëkurës të gishtit tim të vogël të dorës, që i ngjante një rrafshine me brazda dhe guva; ashtu më ndodhte tashmë me njerëzit dhe veprimet.
Nuk ia dola dot më mbanë që t’i rrokja ata me vështrimin thjeshtues që na është bërë zakon. Gjithçka më shkoqej në copëza, copëzat prapë në copëza të tjera dhe asgjë nuk mund të përfshihej më në një koncept. Fjalët më vete më notonin përreth; ato mpikseshin e bëheshin sy që më ngulnin vështrime e në të cilët mua më duhej të kundroja ngultazi përsëri: vorbulla janë ato, vorbulla ku më merret mendja të shoh poshtë, që rrotullohen pa pushim, nëpërmes të cilave del në anën tjetër në zbrazëti.
Për të shpëtuar nga kjo gjendje ndërmora një përpjekje në botën shpirtërore të të vjetërve. Iu shmanga Platonit, ngaqë tmerrohesha prej rreziqeve të fluturimit të tij figurativ. Kisha ndërmend të mbahesha më shumë te Seneka dhe Ciceroni. Shpresoja të gjeja shërim ndanë asaj harmonie konceptesh të kufizuara e të rregullta. Mirëpo nuk munda t’ia dilja mbanë. Nuk ishte se nuk i kuptoja konceptet: e shihja të ngrihej para meje lojën e tyre të mrekullueshme me proporcionet si shatërvanë apo fontana që luajnë me topa të artë. Mundesha t’u vija përqark dhe të shihja se si luanin me palën tjetër; por ato kishin të bënin veç me njëri-tjetrin dhe thellësia ime më e përfundme, personalja e të menduarit tim mbetej jashtë valles së tyre. Ndër to më pllakoste ndjesia e një vetmie të frikshme; ndihesha si dikush të cilin e kanë mbyllur në një kopsht plot me statuja pa sy; merrja arratinë që prej aty në liri.
Qysh atëherë bëj një jetë, të cilën ju, druhem, nuk mund ta kuptoni dot, aq pa shpirt, po, aq pa mendime rrjedh ajo tutje; një jetë, e cila me shumë gjasë nuk ndryshon aspak nga ajo e fqinjëve të mi, farefisnisë sime dhe e më të shumtëve fisnikë të kësaj mbretërie, dhe të cilës nuk është se i mungojnë fare çastet e gëzuara dhe gjallëruese. Nuk do të jetë e lehtë për mua t’ju nxjerr në pah, se nga se përbëhen këto çaste; fjalët më lënë sërish në baltë. Pasi është diçka tërësisht e paemërtuar dhe gjithashtu asfare e emërtueshme, që më përshfaqet në të tilla çaste dhe rrëmbush ndonjë dukuri çfarëdo të rrethinës sime të përditshme me jetë më sipërore si një enë.
Nuk mund të pres prej jush, që të më kuptoni pa dhënë unë ndonjë shembull dhe më duhet t’ju lutem që të tregoheni zemërgjerë me vobektësinë e shembujve të mi. Një ujitëse, një qen në diell, një oborr i shkretë kishe, një sakat, një shtëpi e vogël fshati, e tërë kjo mund të bëhet ena e zbulesës sime. Secila nga këto gjëra dhe mijëra të tjerat të ngjashme me to, mbi të cilat shket zakonisht vështrimi tutje me moskokëçarje të vetëkuptueshme, mund të marrë për mua në një çast çfarëdo, papandehur, që nuk kam forcë ta komandoj në asnjë mënyrë, një shënjim prekës e të epërm, për të cilin mua të tëra fjalët më duken të varfra.
Madje, edhe përfytyrimit të caktuar të një sendi që nuk gjendet atypari, mund t’i bjerë për hise përzgjedhja e pakuptueshme e ta mbushë deri në buzë me atë baticë të ndjesisë hyjnore që ngrihet butë apo papritur. Kështu, nuk ka shumë, pata porositur t’u hidhej helm me tepri minjve në bodrumet ku mbahet qumështi në një nga fermat e mia. Po dilja me kalë nga mbrëmja dhe nuk mendoja më, siç mund ta merrni me mend, për atë urdhër. Atëherë, ndërsa po kalëroja hap pas hapi në baltën e thellë të hapërdarë të arës, me asgjë që të të shkojë mendja për keq në afërsi, ca zogj të vegjël të një shkurte që u trembën dhe së largu mbi fushat e valëzuara dielli i madh që po ulej, më hapet përbrenda ai bodrum plot e përplot me luftën për t’i mbijetuar vdekjes së asaj popullate minjsh.
Ishte gjithçka brenda meje: ajri i ndenjur e i ftohtë i bodrumit, i mbushur me erën e mprehtë e të ëmbël të helmit dhe dridhma e cijatjeve të agonisë, që përthyheshin ndër muret e prishura; përpëlitjet e pafuqisë, të ngërthyera nëpër njëra-tjetrën; dëshpërimet që turreshin nëpërmes; kërkimi i çmendur e qesharak në të njëjtën kohë për dalje; vështrimi i ftohtë plot zemërim, kur dy minj ndeshen me tjetrin ndanë të çarave të mbyllura. Mirëpo pse të rrekem me fjalë, të cilat jam betuar të mos i përdor!
Ju vjen ndër mend, mik, përshkrimi i mrekullueshëm që Livi u bën orëve para shkatërrimit të Alba Longa-s? Sesi humbasin nëpër rrugë, të cilat nuk do t’i shohin më… sesi ndahen nga gurët e kalldrëmit… Po them, mik, këtë mbaja unë brenda vetes dhe Kartagjenën që digjet në të njëjtën kohë; porse ishte më shumë se aq, ishte më hyjnore, më kafshërore; dhe ishte në të tashmen, në të tashmen më të plotë e më të epërme.
Ishte aty një mëmë që kishte rreth vetes të vegjlit që po i jepnin shpirt duke u dridhur, e cila nuk ua hidhte sytë atyre që po ngordhnin e as mureve të gurta të paepura, porse vështrimet i dërgonte në ajrin e zbrazët, ose përmes ajrit në pafundësi dhe këto vështrime i përcillte me kërcëllimë dhëmbësh! - nëse pranë Niobes që po gurëzohej qëndronte ndonjë skllav, shërbëtor i drithëruar i tëri e i pafuqishëm, ky duhet të ketë përjetuar të njëjtën gjë që përjetoja edhe unë, kur shpirti i asaj kafshe brenda meje i tregonte dhëmbët kobit të pamasë.
Më ndjeni për këtë përshkrim, por mos mendoni se ajo çka më kish kapluar ishte mëshirë. Këtë nuk duhet ta mendoni, përndryshe nuk do të kem marrë shembullin e duhur, përzgjedhja ime do të ketë qenë e papërshtatshme. Ishte shumë më shumë dhe shumë më pak se mëshirë: ishte një pjesëmarrje e pamasë, një shkapërderdhje në ato krijesa ose një ndjesi, që një fluidum i jetës dhe i vdekjes, i ëndrrës dhe zgjimit kishte rrjedhur nëpër to për një çast - prej nga? Pasi ç’ka të bëjë me mëshirën, ç’ka të bëjë me ndërlidhjen e kuptueshme të mendimeve njerëzore, kur një mbrëmje tjetër gjej nën një pemë arre një ujitëse të mbushur përgjysmë, të harruar atje nga ndonjë prej ndihmësve të kopshtarit, dhe më shkojnë mornica nga ajo si dhe nga ujët në të, i cili është i ngrysur nga hija e pemës, dhe nga një brumbull notues që u jep rremave mbi sipërfaqen e këtij uji nga njëri breg i errët te tjetri; kur kjo përzierje asgjësendesh më drithëron me një prani të tillë pafundësie, më drithëron tejpërtej prej rrënjëve të flokëve gjer në fund të thembrave, aq sa do të doja të shpërtheja në fjalë, për të cilat e di, nëse do t’i gjeja dot, që do t’i gjunjëzonin kerubimët te të cilët nuk besoj, dhe kur unë pastaj largohem prej andej në heshtje, dhe tanimë pas disa javësh, kur ma zë syri atë pemë arre, i shkoj përndanë duke vështruar anash, sepse nuk dua ta tremb pasndjesinë e së mrekullueshmes që fryn atje rreth trungut; nuk dua t’i zboj ato drithërima më shumë se tokësore, që valëzojnë ende rreth ferrishtës aty pranë.
Në këto çaste një hiçgjë, një krijesë e vockël, një qen, një mi, një brumbull, një pemë e shtrembër molle, një shteg që gjarpëron mbi kodër, një gur me myshk bëhet për mua më shumë se ç’ka qenë për mua dashnorja më e bukur e më e dhënë në natën më të lumtur. Këto krijesa memece e nganjëherë pa jetë më përlartojnë me një plotësi të tillë, me një prani të tillë përkah dashuria, sa edhe përreth tyre syri im i lumnuar nuk është në gjendje të kapë asnjë vend të vdekur.
Më duket se gjithçka, gjithçka më vjen ndërmend, gjithçka prekin mendimet e mia më të koklavitura, qenkësh gjësend. Edhe pesha e vetvetes, shurdhëria e zakonshme e trurit tim më duket si gjësend; ndiej një lojë të kundërtash brenda vetes e rreth meje, dhe nuk ka asnjë ndër lëndët që luajnë kundër njëra-tjetrës në të cilën nuk jam në gjendje të derdhem.
Më bëhet pastaj sikur trupi im të përbëhej prej kodesh të panumërta që më hapin gjithçka. Apo sikur ne të mundeshim të hynim në një marrëdhënie të re me tërë qenien këtupari, nëse do të fillonim të mendonim me zemër. Por nëse kjo magjepsje e çuditshme më lëshon, atëherë nuk di të them asgjë për të; nuk do të mundesha gjithashtu të parashtroja me fjalë të arsyeshme, nga se përbëhej harmonia që thurej përmes meje dhe tërë botës, dhe si ndihej ajo për mua, po aq pak sa ç’mund të jap të dhëna mbi lëvizjet e brendshme të rropullive të mia apo mpiksjet e gjakut tim.
Po të lemë këto rastësi të pazakonta mënjanë, për të cilat meqë ra fjala unë nuk mund të them asgjë, në t’ia llogaris shpirtit apo trupit, unë çoj një jetë zbrazëtie thuajse të pabesueshme dhe e kam të vështirë të fsheh para sime shoqeje ngurtësimin e botës sime të brendshme, dhe para njerëzve të mi indiferencën që më shkaktojnë çështjet e pronës. Edukimi i mirë dhe i rreptë, të cilin ia detyroj të ndjerit tim atë dhe zakoni i rrënjosur qysh herët, për të mos lënë asnjë orë të ditës pa bërë diçka, vetëm këto, më ngjan, e mbajnë jetën time për së jashtmi dhe ruajnë dukjen që pritet nga personi dhe pozita ime shoqërore.
Po bëj rregullime në një krah të shtëpisë dhe aty-këtu ia dal të bisedoj me arkitektin mbi përparimet në punën e tij; kujdesem për ekonominë e pronave të mia, dhe qiraxhinjtë e nëpunësit e mi do të më përshkruanin vërtet si më fjalëkursyer se më parë, por jo më pak zemërmirë. Askush prej atyre që rri në këmbë para derës së shtëpisë së tij me kësulën e hequr, kur unë kalëroj atypari mbrëmjeve, nuk do ta dinte që vështrimi im, të cilin ai është mësuar ta presë me respekt, hidhet me përmallim të qetë mbi dërrasat e kalbura, nën të cilat i zoti kërkon rëndom për krimba shiu për kallamin e vet të peshkimit, zhytet përmes dritaresh të ngushta me kangjella në banesën e topitur brenda, ku shtrati i ulët në cep me çarçafë me ngjyra duket sikur pret gjithnjë për dikë që dëshiron të vdesë, ose për një tjetër që duhet të lindet; që syri im mbetet gjatë i ngulur mbi qentë e vegjël të shëmtuar apo mbi macen, që futet e zhdërvjellët mes saksive prej balte, dhe që ai kërkon mes të tëra sendeve të varfra e të vrazhda të jetës fshatare atë, forma e të cilit nuk bie në sy, shtrirja apo ndenjja e të cilit nuk merret prej askujt parasysh, qenësia memece e të cilit mund të bëhet burim i asaj magjepsjeje të pakufi, të pafjalë, misterioze.
Pasi ndjenja ime e lumnueshme e paemërt ndizet më tepër nga një zjarr i largët e i vetmuar barinjsh sesa nga pamja e qiellit me yje; më parë nga cinxërima e një gjinkalle të fundit afër vdekjes, kur era e vjeshtës tashmë fryn re dimërore mbi fushat e shkreta, sesa nga ofshamat e madhërishme të organos. Dhe unë e krahasoj veten nganjëherë në mendime me Krasin, me atë orator për të cilin thuhet se kishte aq për zemër një murenë të zbutur, një gjarpër deti, një peshk të topitur me sy të kuq, memec, të pellgut të vet zbukurues, saqë u bë temë bisedash në qytet; dhe kur një herë Domiciani e akuzoi në Senat që kishte derdhur lot për vdekjen e atij peshku, për ta bërë ashtu të dukej si gjysmë torollak, Krasi ia ktheu: “Kësisoj kam bërë në vdekjen e peshkut tim atë që ju nuk keni bërë as në vdekjen e gruas suaj të parë e as në atë të së dytës.”
Nuk e di sa shpesh më vjen ndërmend përkëtej, nga humnera e qindvjeçarëve, ky Kras me murenën e vet si pasqyrim i vetes sime. Porse jo për përgjigjen që i dha Domicianit. Përgjigja shkaktoi të qeshura në favor të tij e kështu ndodhia u kthye në anekdotë. Mirëpo për mua ka rëndësi tema, tema, e cila do të kishte mbetur e njëjta, edhe nëse Domiciani do të kishte derdhur me dhimbje të sinqertë lot gjaku për gratë e veta. Atëherë do të kishte ende përkundruall Krasin, me lotët e tij për murenën.
Dhe mbi këtë figurë, ana qesharake dhe e rëndomtë e së cilës t’i vret aq sytë në mes të këtij Senati që sundon botën, ku flitet e këshillohet për çështjet më të larta, diçka e paemërtueshme më nguc të mendoj mbi këtë figurë në një mënyrë që më ngjan tërësisht e marrëzishme në çastin kur rrekem ta shpreh atë me fjalë.
Pamja e atij Krasi, nganjëherë natën në trurin tim, është si një gozhdë e ngulur, rreth së cilës mahiset, pulson e zien gjithçka. Më bëhet pastaj sikur të vloja vetë unë, të më fryheshin flluska, të valoja e të lëshoja xixa. Dhe kjo e tëra është një lloj i ethshëm të menduari, por të menduari prej një lënde, që është më e drejtpërdrejtë, më e lëngët, më e zjarrtë se fjalët. Janë shtjella po ashtu, por të tilla, që nuk ka të ngjarë të ta heqin si fjalët e gjuhës truallin nën këmbë, por që më çojnë njëfarësoj në vetvete dhe në prehrin më të ngrohtë të paqes.
Ju kam bezdisur, mik i nderuar, me këtë përshkrim të zgjeruar të një gjendjeje të pakuptueshme, që mbetet rëndom e mbyllur tek unë, më tepër sesa duhet.
Ju ishit aq dashamirës sa të shprehnit pakënaqësinë tuaj që nuk po merrnit më libra të hartuara prej meje, “për t’u dëmshpërblyer nga mungesa e pranisë sime.” Ndjeva atë çast me një siguri, e cila nuk është se nuk u bashkëshoqërua nga një ndjesi e dhimbshme, që unë edhe vitin tjetër e atë që e pason dhe në të tëra vitet e kësaj jetës sime nuk do të shkruaj më asnjë libër në anglisht dhe asnjë në latinisht: dhe kjo për një arsye të pazakontë aq, sa të vjen rëndë ta shprehësh, klasifikimin e së cilës, me largpamësinë për hapësirat e dukurive shpirtërore dhe trupore që shtrihen në harmoni para jush, po ia le ta bëjë epërsisë suaj shpirtërore të pafundme: pikërisht ngaqë gjuha, në të cilën do të më jepej jo vetëm të shkruaja, por ndoshta edhe të mendoja, nuk është as latinishtja e as anglishtja, as italishtja apo spanjishtja, por një gjuhë në të cilën më flasin nganjëherë gjërat memece, dhe në të cilën ndoshta dikur në varr do të jap llogari para një gjyqtari të panjohur.
Në fjalët e fundit të kësaj letre me gjasë të fundit, do të doja, po të më jepej e të mundesha, të bëja tok për bamirësin më të madh të shpirtit tim, për anglezin më të shquar të kohës sime, tërë dashurinë dhe mirënjohjen, tërë admirimin e pakufi që mbaj në zemër e që do ta mbaj atje, derisa të zhvoshket nga vdekja.
A.D. 1603, më 22 gusht.
Phi. Chandos.
[1902]
Shpjegime
**(lat.)*: „Ata që s’e kuptojnë dot se lëngojnë prej sëmundjesh të rënda, janë të sëmurë në mendje“
** Gaio Sallustio Crispo (latinisht: Gaius Sallustius Crispus, 1 tetor 86 p.e.s - 13 maj p.e.s ), i njohur thjesht si Sallust-i, ka qenë një historian, politikan dhe senator romak i periudhës republikane.
*** (lat. folium »fletë«) është një libër në format folio, një format ku madhësia e faqes del nga palosja veç një herë e fletës së letrës, e cila ka përmasat e fletës tradicionale të pergamenit romak (folium).
*****Ilustrimi: përkthyesi
︎ ArB eLo
