Pa idenë e një përmbushje historike nuk ka perceptim të historisë - Berdjaev, Kuptimi i historisë.
Në esenë Letra mbi edukimin estetik të njeriut Frederik Shiler shkruan se njerzit janë melankolikë për shkak të rënies nga pozita e pafajsisë origjinale të para Rënies. Në kohën e Shilerit termi “melankolik” përdorej në vënd të termit të sotëm “skicofren”, etimologjia e të cilit (schizo=ndarë, phren=mendje) ilustron përsosur gjëndjen e njeriut të shkyer midis dy realitetesh që në origjinë ishin një i vetëm. Sipas Bleuler, pagëzorit të termit dhe përkufizuesit të sëmundjes në fjalë, skicofreni është person që ka humbur kontaktin me realitetin dhe jeton në botën e tij të ndërtuar nga perceptime dhe ndjenja personale. Për skicofrenin të dy botët janë njësoj reale dhe të vërteta, ai nuk është në gjëndje të dallojë botën e brëndëshme subjektive prej botës së jashtme objektive, “asaj” bote prej “kësaj” bote, shqisave shpirtërore prej shqisave fizike, mendjen prej trupit, idenë prej gjësë (sipas Frojdit: fjalën prej gjësë). Që skizofreninë e kemi peshqesh prej Rënies e dëshmon shkëlqyeshëm modeli bipolar i çmendurisë i ripagëzuar kohët e fundit me termin “çrregullim bipolar”, i cili ndërlidh bashkë depresionin dhe hipomaninë, më parë trajtuar si raste veçan: depresion safi ose hipomani safi. Në fakt në shumicën e rasteve çmenduria shfaqet si hazdisje e alternuar midis dy poleve: “rënies poshtë” në depresion me simptomë rënie shpirtërore (“rënie në pesimizëm”), ligështi, lëshim i vetes, humbje e humorit, mungesë e dëshirës për të jetuar deri në rrezik vetvrasjeje (20% të rasteve), dhe “ngjitjes lart” në mani ose hipomani me simptomë eksitim, dalldi, tërbim euforik me rrezik vrasje me dhunë të tjetrit. (Kjo është tëpkë gjëndja me hënë e njeriut çfardo, me ndryshim që në këtë rast bëhet hyp e zdryp në sinusoida me amplitudë të një rendi më të vogël se ato të çrregullimit bipolar). Pra, gjykuar nga rezultati, “rënë poshtë” apo “ngjitur lart” po një punë është, sepse Rënia nuk ndodh vetëm si rënie poshtë në mish ose në përmasën materiale të interesit, konkretes, reales (si rëndom konsideruar), por edhe si rënie lart në përmasën shpirtërore të ideales, sublimes, surreales etj (përmasa fetare, filozofike, artistike). Rënien e fundit e përshkruan shkëlqyeshëm një poezi e Oskar Milosz:
Do të desha të përgjumesha mbi këtë fron të kohës
Të rrokullisesha nga poshtë drejt të lartës në humnerën hyjnore.
Humbja e lidhjes së astronautit me anijen - me pasojë vërtitjen e përjetshme në hapsirën kozmike pa prekur gjëkundi këmba dhe -, është po aq e lemerishme se rënia në greminë në kushtet tokësore. Kafshëria rrafsh (alias materializma) dhe spiritualiteti pa taban (alias idealizma), janë faqe të së njëjtës medalje të ndara artificialisht prej Rënies, e cila ka ndarë në konflikt shkatërrimtar polet e të gjitha dikotomive origjinale, përfshirë edhe ato të trinitetit të shenjtë kulturor: filozofi-shkencë (logjikë), fe-politikë (etikë), art-ekonomi (estetikë), në origjinë pole në harmoni komplementare, e mbas Rënies pole të bipolarisht të hazdisura lart e poshtë, ose të rëna lart në hipomani ose të rëna poshtë në depresion. Ja përse jemi të rrethuar nga karikaturat kulturore anorekse të filozofisë, fesë, artit (të rëna lart në stilin e poezisë të Oskar Milosz) që implikojnë automatikisht karikaturat bulimike të bashkëshorteve të tyre përkatësisht shkencë, politikë, ekonomi (të rëna poshtë). (Duhet një shkrim më vete për të shpjeguar sherrin në mes veti të pjestarëve të trinitetit të shenjtë logjikë-etikë-estetikë). Adhurimi dhe imitimi i top modeleve anorekse, që virgjëreshave të sotme i kushton shumë vuajtje dhe deri vdekje, është haraçi që trupi i pagon shpirtërores, dikur zanat i murgeshave. Njësoj si lakatredhja e stojzovalleve top-model në rruginat e paradave të modës, implikon dialektikisht popla të dhjamosura që zvarriten drejt shitësit ambulant që fërgon hamburg me patate në cep të rrugës, eleganca hollake e gjithfarë neospiritualizmi modern (filozofik, fetar dhe artistik) implikon format palluqe neopozitiviste të shkencës, politikës dhe ekonomisë moderne. Lufta për ekzistencë midis hollakes dhe të dhjamosurës bëhet më e egër brënda llojit, fjala vjen fluiditeti i ekonomisë virtuale është kutërbimi i coftirës së ekonomisë reale. Kacafytja bashkohore virtuale-reale ridëshmoi për të satën herë ligjin e gravitacionit: kush merr kot më kot në lartësitë qiellore të hipomanisë, patjetër do vijë dita të thyejë turinjtë në rrokullimën e depresionit. Qejf o qejf për 50 vjet me rradhë shit e bli me kredi eksponenciale në ekstazën e ekonomisë virtuale, vjen çasti t’i zbritet sinusoidës rrokopujë drejt e në depresion të ekonomisë reale. Ciklet e Kondratiev shprehin në lëmin specifik të ekonomisë një dukuri të pranishme në çdo fushë të kulturës dhe ngado në histori të njerzimit, e cila sipas Frojdit përshkruan cikle të alternuar sublimimi dhe degradimi shpirtëror me amplitudë hyp e zdryp gjithnjë e më të madhe deri në mbetje të përhershme: ose në kulm të sublimimit ose tatëpjetë në gropën potenciale të kafshërisë kolektive. (Shkrimtari Stefan Cvajg, dishepull dhe admirues i Frojdit, vrau veten sepse fitorja e armatave naziste i’u duk ngadhnjimi i amëshuar i kafshërisë, plus paranojën se Hitleri e përgjonte personalisht deri në Brazil, vëndi ku kish emigruar prej përndjekjes naziste). Pikërisht këtë fenomen Jung e ka pagëzuar me termin “psikozë kolektive”.
Lavdërimi në stilin antipsikiatrik i çmendurisë së krijuesit (çmenduria si vlerë vetvete), sot në modë deri në formulimin banal (megjithse i vërtetë) që “nuk ka krijim pa gjëndje çmendurie”, zakonisht bërtitet nga jo të zanatit, nga zanatalinjtë mediokër, dhe ndonjëherë edhe nga gjeni të vërtetë, si fjala vjen Artaud ose Dali. Duke skartuar jokrijuesit që e duan taze ushqimin e gatuar me gjakun dhe sakrificën e të tjerëve, ndërsa mediokrit me kundërparullën e Purgatorit: “guarda e passa”, duhet bërë dallimi se ka çmënduri të mirë, po ka edhe çmënduri të keqe, ka gjeni të mirë, po ka dhe gjeni të keq. E pra i çmendur ishte edhe Hitleri (i admiruar nga skicofrenët e deklaruar Artaud dhe Dali), por i çmendur ishte edhe shën Françesku që u çvesh lakuriq para babës së tij në mes të sheshit, që fliste me kafshët, me Jezuin etj, gjëra për të cilat sot thirret ambulanca.
Që “nuk ka krijim pa gjëndje çmendurie” nuk gjëndet shëmbull më i shkëlqyer është rasti i doktorëve Frojd dhe Jung që kanë vuajtur në kurriz tyre “neurozën e krijimit” si akt inicimi shamanik, prej së cilës kanë vjelur idetë e tyre novatore, bashkë me bindjen e patundur se me këto ide do të shpëtonin botën (Henri F. Ellenberger, Zbulimi i pavetëdijës, kap. Konkluzion në faqet e fundit të librit). Në po të njëjtin libër shkruhet që zanafilluesi i shkencës së psikologjisë Flehner, zbulesoi “parimin e kënaqsisë” bashkë me bindjen patundur se ishte ngarkuar prej Zotit vetë për t’i’a kumtuar zbulesën botës mbarë, mbas një neuroze të rëndë me rrezik jete. Për tre vjet me radhë Flehner pothuajse nuk vuri asgjë në gojë, u mbyll në vetmi dhe errësirë të plotë në një dhomë me mure ngjyrosur në të zezë; kur dilte jashtë vinte një maskë në fytyrë sepse kishte dëmtuar retinën prej hipomanisë të shikimit të diellit me sy të lirë etj. Parë që Frojd huazoi “parimin e kënaqsisë” (parim bazë i psikoanalizës) prej Flehner, të adhuruar si mjeshtër prej Frojdit dhe shumë rioshë të tjerë të brezit të tij, përcjellja e diturisë brez pas brezi bëhet bëhet nëpërmjet një infektimi psikotik që ngjan shumë me përcjelljen e stafetës nga shamani tek rishtari. “Inicimi shamanik” i lashtësisë, “zbulesa” dhe “pushtimi diabolik” i kishës, “frymzimi nga lart” i romantiçizmit, “neuroza e krijimit” e psikologjisë moderne janë terma të ndryshëm që përshkruajnë të njëjtën dukuri.
Biografitë, autobiografitë dhe intervistat që i përshkruajnë zbulimet gjeniale si rezultat i zgjuarsisë dhe kulturës së madhe, janë lloqe pazari e të talentuarve që kanë mbaruar shkollën si “nxënësa të mirë” me mesatare “dhjetë pik pesë”, e merren gjithë jetën me “lustra boja gati”, e kur u jipet mundësia edhe vjedhin pacipë zbulimet e të tjerëve që kanë hequr të zitë e ullirit për t’i nxjerrë në dritë. Nuk ka risi kulturore ose paradigmë revolucionare që kthen përmbys mendësinë e vjetër pa kaluar ndodhinë patologjikë të emërtuar “neurozë krijimi”, e cila ka dy funksione kryesore:
1- akt inicimi i domosdoshëm për shërbesë në fushën përkatëse
2- furnizuese e ideve novatore
Idetë novatore merren me zbulesë përgjatë kalvarit të sëmundjes mendore: depresionit ose hipomanisë, shoqëruar gjithnjë nga megalomania mesianike që bota do të shpëtohet nëpërmjet tyre. Dukuria del qartë në rastin e fesë dhe artit, ku jipet licenca për të parë ëndrra në diell, ndërsa filozofia e sidomos shkenca konsiderohen si fusha racionale me këmbë përtokë, ku episodet psikotikë (neorozat e krijimit) të kultivuesve të tyre fshihen ose anashkalohen me marifet kur fjala ka marrë dhenë. Fjala vjen është pak e përmëndur që ekziston një letër intime e atit të dialektikës Hegel (drejtuar Windischmann, 27 maj 1810) ku përshkruhet vuajtja e tij për disa vjet me rradhë nga ipokondria (nga përshkrimi duhet të ketë qenë depresion, sipas terminologjisë së sotme). Në librin autobiografik Ftesë në studio (faqe 137-143, botime Onufri 2004) Kadare përshkruan shkëlqyeshëm në pesë faqe, të pashëmbëllta në historinë e glorifikimit të artit si produkt sublim, dëmtimin e qelizave të trurit të tij për faj të censurës komuniste, pa i shkuar nëpërmend se ndërkohë përshkruan saktë “neurozën e krijimit”, kalvarin e detyrueshëm para krijimit të veprës, vuajtjen e barrës (së grave) që pjell veprën.
Fund i pjesës së dytë
pjesën e mëparshme e gjeni këtu
, jane tipat afariste jane ata qe s’kane fare probleme mendore. Artisti mer jau nuk ça kaptinen fare per pare, ai merret me ide sublime edhe kur ha groshe dhe jashteqet. Per artistin utilitarizmi eshte vulgar, paret jane te ndyra, afaristi eshte nje qenie e ndyre vulgare, vetem per pare mendon.