Njeriu i madh është mënxyrë për vëndin - proverb kinez.
Paraqitja e artit, filozofisë, fesë - pra pak a shumë kulturës në përgjithsi - në mënyrë idealiste sikur të ishin entitete arkeotip të qëna jasht kohës dhe hapsirës (sikur idetë platonike), ahistorike, pa fillim e pafund në kohë dhe hapësirë, pa qëllim tjetër përveç se në vetvete etj, përjashton automatikisht progresin kulturor dhe e bën të pamundur shkrimin e historisë në përgjithsi dhe të historisë në veçanti të disiplinave të kulturës, sepse nuk përbën histori çfar s’bën tutje në kohë dhe hapsirë. Vetë koncepti i progresit implikon rrëfim me fillim dhe fund, e ta do mendja edhe një qëllim, ndryshe historia rezulton si jeta e njeriut që është
“një përrallë plot me tërbim dhe tallaze, e rrëfyer nga një idiot, e pa asnjë kuptim” (Makbeth).
I vetmi informacion që kemi në dorë për të hulumtuar origjinën, fundin dhe qëllimin e historisë të kulturës është miti, i cili është vërtet entitet arketip ahistorik, jasht kohës dhe hapsirës etj, por është njëkohësisht edhe e kundërta: është rinterpretimi dhe riciklimi i mitit që krijon historinë (kohën dhe hapsirën historike), përfshirë edhe atë moderne që dekonstrukton e çmitizon, ndërkohë që gëlon për vete nga mite të degraduar. Është pikërisht miti madhor i Rënies (pa përjashtim i pranishëm në forma të ndryshme në çdo kulturë, epokë dhe gjeografi) që, duke i dhënë të keqes një përmbajtje historike reale, i jep automatikisht një kah (shigjeta e kohës) dhe një qëllim historisë: e keqja ashtu si dikur ka hyrë artificialisht në një çast historik, po ashtu mund të dalë prej saj në aksh çast në të ardhmen. Falë kësaj hyrje-dalje marrin kuptim konceptet e kaluar, e ardhme dhe e sotme, dhe konceptohet historia providenciale (ose laike si formën e degraduar e synimit të utopisë pa Zot) e ndarë në disa faza të renditura njëpasnjë sipas një filli logjik shkak-pasojë me efekt domino: në fillim lumturia në Kopshtin e Edenit (ose në bashkësinë primitive në variantin laik), më pas Rënia në ferr prej mëkatit origjinal (ose prej shfaqes pronës private në variantin marksist), e në vazhdim përpjekja për të rifituar pozitën e humbur origjinale të Mbretërisë të Qiejve mbi Tokë (Utopia në çdo lloj varianti). Kaq “është e shkruar” teorikisht me dy fjalë në librat e shenjtë historia e shpëtimit prej të keqes. Praktikisht varet nga përgjigja dhe përgjegjsia njerzore, si gjithnjë me dy mundësi: përpjekje të mundimshme për të arritur fitoren përfundimtare të vërtetsisë, mirësisë dhe bukurisë, ose mos e vrit shumë e mbaje me shëndet këtë bote jallane kështu siç është “me të mirat dhe të këqijat e saj”, gënjeshtrat dhe të vërtetat, të bukurat dhe të shëmtuarat.
Ndryshe nga sa mendojnë rëndom çmitizuesit se miti është një ngjarje e trilluar dhe e paqenë, një lloj përralle për të rritur që u ka mbetur sahati në kohë të qepës, miti nën veshjen artistiko-simbolike fsheh informacion për ngjarje të vërteta zanafillore, të cilat kanë ngjizur, si strukturat e realitetit shoqëror, ashtu dhe të sjelljes individuale njerëzore. Sipas disa studjues dhe shkrimtarë kalibri (disa prej tyre nobelistë): Josepth Campbell, Mircea Eliade, Paul Ricoeur, Bronislaw Malinowski, Ivo Andric, Tomas Man, Milan Kundera, etj, ne mendojmë, sillemi, provojmë hyjnoren, hulumtojmë dhe kuptojmë botën, krijojmë, madje edhe ëndërrojmë me sy mbyllur ose sy hapur qoftë, të kushtëzuar kryekëput nga mitet. Edhe pse mitet në përgjithsi, dhe sidomos miti i Rënies në veçanti, bëjnë fjalë për ngjarje të zhvilluara në mugëtirë të historisë njerzore - nga ku vështirë të vilet dëshmi e drejtpërdrejtë -, prapseprapë ekziston mundësia për hulumtim objektiv nëpërmjet dëshmive tërthore, ngjashëm me dukurinë zanafillore të Big Bangut (rreth 13,5 miliardë vjet më parë). Në këtë rast as që mund të mendohet për dëshmi të drejtpërdrejtë, e megjithatë akademikë me dy pëllëmbë mjekër nuk tuten të përallosin - bazuar në dëshmi të tërthorta - për çfarë ka ndodhur një mikrosekondë mbas shpërthimit primordial që ngjizi botën fizike dhe konceptet themelore të kohë-hapësirës. Një gjë është reale nëse janë reale pasojat e saj, kështu nëse dëshmia më e mirë për ndodhinë e Big Bang është rrezatimi kozmik i thellësisë (gjurmë-dëshmi e shpërthimit të hershëm zanafillor), njësoj për Rënien dëshmojnë prania e pasojave të saj në realitetin e sotëm. Gjurma dëshmi që bën mù për të pabërën zanafillore të Rënies është konflikti, i pranishëm ngado dhe kurdo në mes tënë si një lloj rrezatimi kozmik thellësie i hapsirave shpirtërore. Miti i Rënies rrëfen për një shpërthim zanafillor për kulturën njerzore - bërë vaki në hapësirat shpirtërore - që ndau tragjikisht njeriun me Zotin, krijesën prej Krijuesit, tokësoren prej qiellores, femëroren prej mashkullores (varianti i Esiodit dhe Platonit), trupin prej shpirtit, interesat materialë prej interesave shpirtërorë, objektin prej subjektit, yin-in prej yang-ut, etj, etj pa fund, duke i vënë polet e dikotimive në fjalë në konflikt të papajtueshëm dhe shkatërrimtar midis tyre. Shkaku themeltar dhe zanafillor i tëhuajzimit të njeriut - vajtuar nga Marksi si dukuri shoqërore dhe nga Frojdi si dukuri psikike (“… i huaj në shtëpinë e tij”) - është ndarja parahistorike e njeriut prej Zotit. Kjo ndarje e kobëshme është shkak i mungesës së identitetit që vajtojcat e nahisë tonë e qajnë me ligje duke e kërkuar më kot gjeografikisht sa nga lindje në perëndim. Nuk ka shkak tjetër për hupjen e të vërtetës, të mirës dhe bukurisë origjinale.
Sipas Vincenzo Gioberti-t (eseja Del Bello, 1846), nëse rregulli primordial nuk do të ishte prishur që në rrënjë të erës sonë kozmike (në kohën e Rënies së njeriut), e Bukura do të ishte shumëfishuar dhe përsosur natyrshëm, në harmoni dhe përputhje të plotë me gjërat e krijuara (bukuria primordiale). Gjithnjë sipas Gioberti-t, e Bukura hyjnore u helmua nga e shëmtuara ashtu si e Vërteta dhe e Mira hyjnore prej përkatësisht të rremes dhe të keqes, dhe rezultati ishte krijimi i të bukurës, të vërtetës dhe të mirës mondane. Qëllimi i artit është restaurimi i një rregulli primitiv të humbur (prej Rënies) dhe një paraprake e një rregulli përfundimtar që do ardhet. Kur arti shkëputet nga shëmtia e të tanishmes, synon natyrshëm të rishpjerë krijimin drejt përsosmërisë të fillimit ose të fundit duke u hedhur sa nga njëri tek tjetri, të konsideruara fillimi dhe fundi - nëpërmjet fantazisë së lirë - vëndqëndrime të bukurisë. Arti mundohet të rikrijojë në të tashmen një përfytyrim nostalgjik të një kaluare të lumtur ose shpresën e një të ardhme po aq të lumtur; i vuajtur që këto përfytyrime nuk hasen në realitet, arti (dmth artisti) e bishtnon realen banale duke u strukur në lartësinë e pafundme të ideve sublime.
Shpjegimi që Gioberti jep qartë për artin - synuesit të së Bukurës -, mund të zgjerohet më tej duke u përdorur njësoj për fenë dhe filozofinë që synojnë përkatësisht të Mirën dhe të Vërtetën. Sipas Gioberti-t këto të fundit janë helmuar që në zanafillë prej përkatësisht të keqes dhe të rremes, njësoj si e Bukura prej të shëmtisë. Me fjalë të tjera prej Rënies së njeriut kanë marrë rrokullimën tërë vlerat e mendjes njerzore, prandaj restaurimi i rregullit zanafillor të humbur nuk bëhet vetëm prej artit (bukurisë të synuar nga ndjenja), por edhe prej fesë (mirësisë të synuar nga vullneti) dhe filozofisë (vërtetësisë të synuar nga intelekti), të cilat lëngojnë njësoj si arti, e po njësoj si arti kërkojnë me nostalgji të kaluarën dhe të ardhmen e lumtur, duke bishtnuar banalitetin e të tashmes dhe duke u strukur në mbretërinë e fantazisë, etj.
Mendimi i Giobertit për artin përputhet saktë me mendimin e Frojdit, i cili shihte tek arti, njësoj si tek neuroza, një dështim të përshtatjes me realitetin. Sipas Frojdit artisti, në pamundësi për të dominuar impulset e tij socialë, bëhet i huaj me botën dhe krijon në sferën ireale të artit një kompensim për vëndin që i mungon në shoqëri; pra artisti jeton i huaj dhe jasht realitetit, po aq sa neurotiku mbetet i izoluar në qerthullin e sëmundjes së tij. Në esenë e parë për fenë “Veprime të detyruara dhe praktika fetare” (1907) Frojdi e përkufizoi fenë “si një neurozë obsesive universale”; disa vjet më vonë tërhiqet prej këtij pozicioni radikal duke e justifikuar fenë si formacion social, por nga ana tjetër fut në të njëjtin thes me fenë edhe filozofinë dhe artin - gjithashtu të justifikuara këto dy të fundit si formacione sociale -, ndërkohë që neurozat i trajton si formacione asociale, e si të tilla të ngjashme si karikaturë me filozofinë, fenë dhe artin:
Neurozat tregojnë, nga njëra anë përputhje të dukshme dhe të thella me prodhimet e mëdha shoqërore të artit, fesë dhe filozofisë, dhe nga ana tjetër duken si shpërfytyrime të të njëjtave prodhime. Mund të guxojmë të pohojmë që histeria është karikatura e një krijimi artistik, që neuroza obsesive është karikatura e një feje, që deliri paranoiak është karikatura e një sistemi filozofik. Ky ndryshim në plan të fundit ka lidhje me faktin që neurozat janë formacione asociale; ato kërkojnë të arrijnë me mjete private atë që shoqëria e prodhon nëpërmjet një pune kolektive” (Totem dhe tabu - 1912).
Guximi i Frojdit, nuk shkon përtej quajtjes së fesë të dëmshme dhe filozofisë të padobishme, ai, si neopozitivist miteleuropian, tërë inatin e kishte me fenë dhe metafizikën, ndërkohë që artin e mbante si tepër të dobishëm dhe shërimtar për njeriun. Ky lloj qëndrimi është i modës përgjatë gjysmës së dytë të shek. XIX, kur boshllëkun e fesë të shpërfillur e mbushi arti, i glorifikuar ky i fundit si shpëtimtar, si dikur feja (shprehjet i famshme: “bukuria do të shpëtojë botën” e Dostojevskit, “pa artin jeta do të bëhej e padurueshme” e Niçes). Është tregues fakti që Marksi dhe klasikët e m-l, të gjithë njësoj si Frojdi me formim iluminist dhe adhurues të kulturës klasike, në kritikën e tëhuajzimit, ishin dorëlëshuar me artin, kurrë i vënë në të njëjtin rang me metafizikën dhe sidomos fenë, kjo e fundit veçanërisht e përbuzur. Vërtet që kritika tëhuajzuese e Marksit nuk falte artin - të konsideruar inferior ndaj artit teknologjik -, por nga ana tjetër mbante artin grek të lashtë si përjetësisht magjepës, meqë “fëmijëria historike e njerzimit”. Ishte Avangarda e fillimit të shek. 20-të, dhe sidomos radikalizmi i skajshëm i avangardës ruse (lidhur ngushtë me radikalizmin e fillesave të revolucionit rus), që e dyshoi artin njësoj si metafizikën dhe fenë, si pa vlerë në vetvete (“art për art”, mbyllje në kullë e fildishtë etj). Produktivistët (mohikanët e fundit të avangardës ruse, që ishin dhe marksistë), kuturisën të konsideronin artin “po aq i rrezikshëm sa edhe feja” - bile më tepër sepse “mbart idealizmin më reaksionar” -, duke quajtur shkëputje me dashje nga realiteti dhe jeta, strukje frikacake në mbretërinë e të bukurës së përfytyruar, produkt i ndarjes së shoqërisë në klasa pasunare dhe varfanjake, me pasojë të drejtpërdrejtë ndarjen në mall për t’u soditur (vepër arti) dhe mall për t’u përdorur etj.
Justifikimi frojdist për filozofinë, fenë dhe artin si formacione sociale (neurozat janë formacione asocial të ngjashme si karikaturë me ato), bie ndesh me zbulimet e Jungut për psikozat dhe paranojat kolektive. Pra, nga një pikpamje frojdiste-jungiane, “prodhimet e mëdha shoqërore” të “formacioneve sociale” janë po aq neurotike, delirante, paranoiake etj, dmth po aq karikatura sa edhe neurozat private, individuale, asociale, etj (mos më tepër meqë masive). Në fakt fashizmi, nazizmi dhe komunizmi janë quajtur rëndom formacione socialë psikotikë ose paranoiakë, vepra e një dorë individësh (ose edhe një të vetmi) të lajthitur nga mendtë, që arritën të infektojnë psiqikisht tërë kombin dhe më tej botën tërë me psikozën e tyre (prej nga termi epidemi naziste ose komuniste). Nga ana tjetër propaganda naziste e quante kulturën e shoqërisë demokratike produkt psikopatësh të degjeneruar, ndërsa propaganda komuniste shante mbarë e prapë sistemit kapitalist si të tëhuajzuar.
Ç’është më e bukura lëvizja antipsikiatrike - në modë mbas viteve 50-të e me përfaqsues kryesorë Laing, Cooper, Foucault, Deleuze-Guattari etj - jo vetëm që nuk i mohon këto akuza, por mburr çmendurinë sikur të ishte një meritë, shëndeti dora vetë. Antipsikiatristët në fillim vënë në dyshim qënien e sëmundjes mendore - duke konsideruar artificiale statusin normal-anormal, sëmundje-shërim (konsideruar shërimi si një justifikim ideologjik i pushtetit për të ushtruar dhunë) -, më pas vetë konceptin e terapisë, dhe së fundi lavdërojnë çmëndurinë si mjet shpëtimtar që mund të na shërojë nga sëmundja e normalitetit duke rishpikur “unin” tonë dhe duke krijuar një krijesë të re dhe një botë të re. Çifti Deleuze-Guattari shkruajnë në librin e tyre Anti-Edipi - një përpjekje e vonë për të risjellë në modë Niçen - se skicofrenia është “sëmundja” e njeriut modern dhe i vetmi kuptim i konceptit “fund i historisë”. E gjithë kjo histori bazohet tek Niçe, i cili, pasi vuri në dyshim vlerën e shëndetit duke treguar vlerën shëndetsore të sëmundjes, i futi për vete një të çmendur të mirë si praktikë laboratori.
Fund i pjesës së parë
qe eshte fat i modh per Peshkun dhe vendin e tij.