Ka do kohë kishja një libër të mrekullueshëm me histori humoristike krejt të çmendura. Quhej Snowshoe Al’s Bedtime Stories, dhe pas maskës të nonsense më të shfrenuar dhe më absurd, fshihte satirën fshikulluese dhe pak mizore që karakterizon humorin amerikan, e që shumë evropianë nuk arrijnë ta kuptojnë. Në njërën prej këtyre historive Snowshoe Al, tregon në ton midis romantikes dhe ngashnjyeses bëmat e mikut tij më të mirë. Prova guximi të pabesueshëm, me vlerë të jashtëzakonshme dhe altruizmi total, shpalosesin në një parodi tejet qesharake të romantiçizmit “western” me kulm skenën ku heroi, në mënyrë s’ka si bëhet më ngashnjyese, shpëton jetën e shokut të tij, kërcënuar nga ujq, arinj grizzly, uria, ngrirja kallkan e nuk di nga sa rreziqe të tjerë. Historia mbyllet me frazën thënë prerë: “Dhe duke bërë tërë këto, i ngrinë këmbët kaq keq, sa mu desh t’i jepja plumbin kokës”.
Më ndodh shpesh të mendoj për këtë histori kur ndonjëri më tregon virtutet dhe bëmat qenit të tij besnik. Nëqoftëse më pas e pyet se nëse e ka akoma kafshën, shpesh herë dëgjon përgjigjen e çuditëshme. “Jo, jo nuk e mbajta më sepse u trasferova në një qytet tjetër … në një apartament më të vogël … zura një punë të re që ma bëntë të vështirë mbajtjen e një qeni …”. Në gjithë këtë mysybet gjëja më e çuditëshme është se edhe personë që moralisht s’kanë asnjë të sharë, nuk ndjejnë, sheshit dhe qartë, pikën e turpit nga një sjellje e këtij lloji. Nuk ju shkon as ndërmënd se midis mënyrës së tyre të veprimit dhe asaj të satirizuar nga rrëfenjëza humoristike nuk ka asnjë dallim. Kafsha është krejtesisht pa të drejta(*), jo vetëm sipas paragrafëve të kodit ligjor, por edhe sipas ndjeshmërisë të ndo shumë njerzve.
Besnikëria e një qeni është një dhuratë e çmueshme që të imponon detyrime morale jo më pak impenjuese se miqësia me një qënie njerzore. Lidhja me një qen besnik është po aq “e përjetshme” sa mund të jenë, në përgjithsi, lidhjet midis qënieve të gjalla mbi këtë dhe. Këtë ide duhet ta ketë çdo njeri që kërkon të blejë një qen. Nga ana tjetër mund të ndodhë që edhe ta fitosh besnikërinë e një qeni pa e kërkuar. Gjatë një shëtitje me ski më ndodhi të njihem me një langua racë hanover të quajtur Hirschmann. Kafsha atëbotë kishte moshë rreth një vit dhe ishte rasti klasik i qenit pa padron. Padroni i tij, shef i pyllrojtësve, në fakt adhuronte qenin e tij të moshuar e leshtor dhe nuk para e donte shumë këtë këlysh të ngathët që nuk ishte i lindur për gjueti. Hirschmann ishte shumë i ndjeshëm dhe i butë, dhe pak i ndruajtur me padronin e tij, gjë që nuk dëshmonte në favor të aftësive prej edukatori të pyllrojtësit. Nga ana tjetër, fakti që ditën e dytë mbas arritjes tonë qeni do të na shoqëronte në një shëtitje të gjatë me ski, nuk më dukej shenjë karakteri nga ana e kafshës. Pata përshtypjen se ishte një Kalfakter (qen që vrapon mbas çdokujt), më duhet të them përshtypje shumë e gabuar, sepse shpejt u vu re se nuk vraponte mbas nesh, por mbas meje personalisht. Kur më pas një mëngjez e gjeta që flinte para portës së dhomës time, fillova të mbaj një qëndrim më të distancuar, duke intuituar që po lindte një dashuri e madhe qenore.
Por ishte tepër vonë, betimi i besnikërisë tashmë ishte shpallur. Në çastin e nisjes time tragjedia u bë e qartë. Kur kërkova ta kap për ta ndaluar që përsëri të na ndiqte pas, Hirschmann nuk desh të bindej. Bisht ulur, duke u dridhur nga eksitimi, mbante distancën e duhur dhe sytë e tij ngjyrë qelibari thoshnin: “Mund të më kërkosh çfardo gjë, por jo të të braktis”. U dorëzova. “Zoti rojtar, sa të kushton qeni?”. Rojtari i pyllit, sipas të cilit Hirschmann ishte një dezertor, pa menduar asnjë sekondë u përgjigj: “Dhjetë shilinga”. Kumboi si një fyerje, dhe në fakt donte të ishte e tillë. Para se ta pleqëronte më mirë, tak! paret në dorë dhe rrëmujshëm tre palë ski dhe dy palë putra u vunë në lëvizje.
E dija që Hirschmann do të më ndiqte, por, krejt gabimisht, mendoja që në fillim, akoma gjithë mosbesim, se do të qëndronte në një farë distance, i sigurtë që nuk ishte autorizuar të na ndiqte. Por gjërat shkuan krejt ndryshe: tamam si një gjyle topi, kafsha e rëndë mu hodh sipër me një kërcim dhe më përplasi kryqesh me forcë mbi akullin e rrugës. Stabiliteti i një skiatori përballë një kafshe të rëndë që e sulmon përbri, është në shkallë tepër të ulët.
E kam marrë gjithnjë shumë seriozisht detyrimin moral që lind nga besnikëria e qenit në pronë, dhe jam krenar që një herë jam zhytur në Danub, edhe pse jo me vullnetin tim spontan, në një temperaturë 29 gradë nën zero, për të shpëtuar një qen në rrezik të madh jete. Qeni im racë bariu Bingo po vraponte mbi rrasat e akullit përbri rrjedhës, kur rrëshqiti dhe ra në ujë. Kthetrat e tij nuk kapeshin dot në akullin anash rrjedhës së lumit dhe kafsha nuk arrinte të dilte prej ujësh. Për eksperiencë di që qentë kanë një rezistencë tepër të kufizuar kur duhet të kacavjeren në një breg pa mundësi kapjeje: përfundojnë duke qëndruar gjithnjë e më shtrirë, në një pozicion të papërshtashëm për të notuar, dhe shumë shpejt gjënden në rrezik serioz për tu mbytur. Prandaj vrapova përgjatë bregut duke tejkaluar disa metra qenin që përpëlitej në shtjellë, u hodha përtokë dhe, për të shpërndarë më mirë peshën e trupit, u zvarrita shtrirë barkas mbi rrasat e akullit. Kur qeni arriti pranë meje, e kapa prej qaforeje dhe me një ndukje të fortë e tërhoqa drejt meje. Por nën peshën tonë akulli u thye dhe unë rrëshqita qetë qetë, kokëngulthi, në ujë akull të ftohtë. Ndërsa qeni, që ndryshe nga unë e kishte kokën të kthyer drejt bregut, ja doli të mbërrinte pikën ku rrasa e akullit ishte më rezistente. Tani situata paraqitej e përmbysur: Bingo vraponte i eksituar përgjatë bregut duke lëshuar angullima të forta shqetsimi të justifikuar, ndërsa mua po më merrte rryma. Por meqë dora e njeriut përshtatet shumë më tepër se sa putra e një qeni për kapje në një sipërfaqe të lëmuar, ja dola t’i shpëtoja me forcat e mija një fati të trishtë: ndjeva tabanin poshtë këmbëve dhe me një kërcim u hodha mes e sipër mbi akullin anash lumit.
Me shumë të drejtë zakonisht ne gjykojmë cilësitë morale të personëve që kemi lidhje miqësore sipas gadishmërisë së tyre për të kryer një sacrificë të madhe pa menduar për shpërblim. Niçja, që - ndryshe nga shumica e njerzve - përdorte egërsinë si një maskë mbas së cilës fshihej një mirësi e vërtetë shpirtërore, tha fjalët e vyera: “Qoftë ambicja jote të duash gjithnjë më tepër se tjetri, mos qofsh kurrë i dyti!”. Me qëniet njerzore, në rrethana të caktuara, mund edhe të arrij ta përmbush këtë urdhëresë, por në lidhjet miqsore që kam me qentë e mij unë jam gjithnjë i “dyti”. Çfar raporti i veçantë, me të vërtet unik! Eshtë menduar ndonjëherë se sa e çuditëshme është kjo? Njeriu, qenia e pajisur me arsye dhe me një ndjenjë të lartë përgjegjsie morale, njeriu, që ka si profesion besimi më sipëror dhe më fisnik fenë e vllazërisë, tamam në gjëndjen e dashurisë më të pastërt vllazërore vjen i dyti … mbas një kafshë grabitqare. Di saktë se çfar po flas, dhe sigurisht nuk po autoakuzohem si fajtor për antropomorfizëm sentimental. Edhe afeksioni më fisnik njerzor nuk buron nga arsyeja dhe nga një moral i veçantë njerzor, por nga shtresa shumë më të thella dhe zanafillore, me ngashëryeshmëri të pastërt, dhe pra gjithnjë instiktive. Edhe sjellja më e shquar dhe më altruiste humbet çdo vlerë për ndjeshmërinë tonë kur nuk lind nga motivacione të këtij lloji, por lind prej arsyes: “Por ti nuk sjell kurrë asgjë në zemrën e tjetrit, nëse asgjë ke në tënden”. Por pikërisht kjo zemër ka mbetur edhe sot tek njeriu e njëjtë si tek kafshët më të zhvilluara sociale, sado që majat e arritura nga intelekti i tij, pra edhe të moralit racional të tij, janë pakrahasueshmërisht më sipërane.
Fakti i thjeshtë që qeni im më do më tepër se unë e dua atë, është një realitet i pamohueshëm, që më mbush gjithnjë me një farë turpi. Qeni është gjithnjë gati të japë jetën për mua. Nëse do të isha kërcënuar nga një luan ose tigër, Aliu, Billi, Tito, Stasi dhe gjithë të tjerët do të kishin përballur pa një pa dy betejën e pabarabartë për të mbrojtur, qoftë për pak sekonda, jeten time. Po unë?
(*) Shkrimi është i vitit 1950.
Shkrimi është një kapitull i përkthyer nga libri Dhe njeriu takoi qenin, i themeluesit të etologjisë Konrad Lorenc:
Je shume i zoti;vertete dhe zoteron nje shqipe shume siperore.Ajo lutja indiane ka qan ner gjanat ma te bukura te prume ktu najhere per guston time.
