Kush është ai që mund të rrijë indiferent pasi mësoi nga mediat se serbët (këta të nëmur sikundër dhe bjeshkët), arritën të na vjedhin edhe lahutën - xhevahirin tonë më të ndritshëm të gjerdanit kulturor popullor, genin artistik të qenies shqiptare - pikërisht atë lahutë epike të cilës shqiptari rapsod i rri kundruall sikundër harku - për t’ja shitur UNESCO-c si gusle !
Mos e gëzoçin ! - tha një ané gjirokastrite…
s’është e humbur davaja - na siguron muzikologu Vasil Tole - mjaft të bëjmë për vehte malazezët dhe sëbashku, t’ja kthejmë mendjen uneskoit…
.
Po a i zihet besë malazezëve që për atë besë, ishin tuj na e marr Shkodrën loce në vitin 1913 ? Atyre që prenë në besë Dedë Gjo Lulin në 1916 ? Për dreq m’u kujtua se edhe Çeçon e Mashkullorës - Çerçizin gjirokastrit të Topullinjve, ishin pikërisht ata malazezë që na e keshën vrarë me të pabesë, në korrik të vitit 1915. Fundja, ç’pret prej malazezëve… Malazes = i pabes!
Bile edhe ata që na kujtojnë se malazezët i bien guslës së tyre me virtuozitet, harrojnë ata 6 apo 7 (dikush tjetër përmend 8) fiset shqiptare të Malit të Zi që pa asnji dyshim i kan pas ra lahutës, si malcor shqiptar qi ishin. Historia thotë dikur, se ato fise shqiptare u sllavizuan… por arsyeja e kësaj gjëme është një temë tjetër. Sidoqoftë, tashmë e dimë se si e kanë shti’ m’dorë guslen ata far’ malazes - pra, në ç’mënyr’ ajo mbrriti m’dor t’serbve.
να πάνε στο διάολο, dëgjoj që thotë miku im i mirë Ilia. Por, nga larg, s’arrij të kuptoj në se e ka me guslën apo me lahutën!
Një hap më pas të nëmurit dhe në pamje të parë, një profan nuk arrin të bëjë dallim mes lahutës dhe guslës. As nga morfologjia e instrumentit, as nga loja me të apo kontakti me duart - bile as edhe nga tingulli i përvajshëm që ato prodhojnë. E pra, një sy i stërvitun arrin të kqyrë se lahuta shqiptare përfundon me një kokë kali apo dhie ndërkohë që ajo serbe përfundon me shqiponjën apo me gjarpnin! Një tjetër sy i stërvitun përkëndej bjeshkëve dallon shqipen tek ajo shqiptarja dhe dhinë tek ajo serbja. Ndërkohë, një vesh i stërvitun arrin te dallojë që tingulli i lahutës është më hundor se ai grykor i guslës.
Por çuditërisht, të gjithë janë të një zani kur deklarojnë se, gjithë duke knue kanget epike të vendit t’vet, ata që e luejnë lahutën (lahutarët) knojn shqip dhe ata t’tjerët që e luejnë guslën (Guslari) knojnë serbisht. Elementary my dear Watson!
* * *
E para mënyrë e drejtpërdrejtë për të provuar se serbët janë hajdutë ordinerë lahutash është të vertetojmë me fakte se lahuta shqiptare është shfaqur mbi dhe më parë se gusla serbe.
E dyta, disi më e ndërsjelltë por e sigurt, - është t’i bëjmë besim gjenisë së Kadaresë i cili, sipas të thënave, i ka dhënë dum dilemës, në rreshtat e romanit të tij “Dosja H”.
1.Nuk jam i bindur aspak se i kemi mjetet e nevojshme të rikthimit në parahistori për të kqyrur me sytë tona se ishte pikërisht i lashti iliro-shqiptar, ai i pari - dhe aspak ardhacaku serb, që preu me sëpatën e gurtë një trung peme dhe që, me gjenialitetin e tij artistik që e karakterizonte, e shëndrroi atë në lahutë për të lëshuar piskamën " Këndo ô muzë, inatin e Mujit dhe të Halilit…"
Sipas muzikologëve, lahuta dhe simotra e saj gusla rrjedhin që të dyja nga një instrument i tejvjetër mesjetar me origjinë arabe, i quajtur rabab. Ky i fundit, i shfaqur në shekullin IX, është një përshtatje lokale e një varianti të lirës greke i cili, në shekullin X, në formën e re rifutet në Bizant sikundër dhe në Spanjën arabe të asokohe, ku pagëzohet rebec, përpara se të pushtojë Evropën e krishterë mbarë. Sidoqoftë, jo më vonë se shekulli XI, tekstet kishtare të ilustruara bizantine dëshmojnë për një instrument me një a dy tela që luhet me nje hark fort të përkulur.
Nuk bën shaka aspak Ilia i mësipërm kur përmend në shkrimin e vet Theophylactus Simocatta (570 - 640 e.s), pasi ai është i pari që përmend në veprën e tij Historíai VI.(1) një episod që implikon tre sllavë (Sklavenë) të kapur nga rojet e Perandorit bizantin dhe që kishin si bagazh vetëm instrumenta muzikorë (qithara dhe lira).
Edhe pse Ilia nuk vijon më tej, tekstet e para që kanë mundur të vijnë nga dora e Cirilit dhe Metodit (shek. IX), flasin gjithashtu për instrumenta muzike - mes të cilëve lexuesit e tyre entuziastë dallojnë fjalën gusla. A janë bindëse këto dëshmi apo, për hir të zellit të një përkthyesi të mëvonshëm - krenar për faktin e të qenit sllav, qithara u shëndrrua në gusla? Askush nuk mund të përgjigjet kësaj pyetjeje… por sidoqoftë, vjetërsia e dëshmive origjinale duhet të na shtjerë në mendime !
Ajo çka thuhet më tutje është se në muret e një manastiri të vjetër pranë Manastirit (sot, i quajtur Bitola) egzistojnë pikturat murale te shek. XIV - XV, ku dallohet gusla (apo lahuta ?) me një tel, sikundër dhe harku i përkulur përkarshi ! Për fat të keq, i bëj besim atij dëshmitari(2) se personalisht, ende s’më ka rënë udha nga Manastiri dhe s’mund të them se i kam parë këto piktura me sytë e mij…
Përparësisht, në ç’moment lahuta shfaqet si instrument muzikor në kujtesën e shqiptarëve?
Në atë gojore, ajo është pazgjithshmërisht e lidhur me Ciklin (apo Eposin) e Kreshnikëve, vjetërsia e të cilit anipse nuk vihet në dyshim, mbetet objekt debatesh mes historianësh, gjuhëtarësh, etnologësh dhe folkloristësh.
Brezi i parë i studiuesve të apolitizuar - pra disi naiv, është ai i para-dhe-mes-luftrave - ai i qëmtuesve në terren. Detyrohem t’i quaj naivë thjesht lidhur me temën tonë pasi, askush mes tyre, ndërkohë që dëgjon dhe transkripton këngët, nuk merret me këngëtarin dhe aq më pak me instrumentin përçues të tyre - lahutën.
Sidoqoftë, ja vlen të përmendet këtu Shtjefën Gjeçovi (1874 – 1929), murg franceskan nga Janjeva e Lipjanit (Kosovë). Ai njihet jo vetëm si përpiluesi i parë i Kanunit të Lekë Dukagjinit, të cilin e botoi në vitin 1933 por edhe si mbledhës dhe rregjistrues i zellshëm i “këngëve të Kreshnikëve”, gjatë viteve 1905 - 1920. Në gjurmët e tij vijoi prifti franceskan Bernardin Palaj i cili, bashkë me Donat Kurtin, fillimisht transkriptuan dhe më tej botuan në vitin 1937 koleksionin më të rëndësishëm të këngëve epike shqiptare në librin e përbashkët " Kângë kreshnikësh dhe legenda". Cikli mbyllet me At Gjergj Fishtën - edhe ai françeskan por më pak naiv se të tjerët, që në vitin 1937 botoi përfundimisht dhe në formën e sotme epopenë në vargje “Lahuta e Malcisë” e konsideruar si Iliada shqiptare(3). Kontributi veçantë i kësaj vepre në temën tonë përmblidhet fare mirë nga komentuesi i saj At Daniel Gjeçaj " Shqiptari pa Lahutë âsht pa epopé kombëtare: Lahuta pa Shqiptár âsht pa subjekt".
Në këtë mënyrë, gati një shekull më vonë, Fishta shkel thuaj në të njejtët gjurmë të përvijuara tashmë nga Pjetër II Petroviç Njegoshi, princi-peshkop-poet i Malit të Zi, me veprën e tij “Kurora e Maleve” e botuar në Vjenë në 1847. Autorët, duke u mbështetur mbi kulturat heroike tradicionale respektive, në praktikat folklorike përkatëse (guslarët apo lahutarët) sikundër dhe në mjete poetike - metrika, të njejta (dhjetërrokësh), projektohen në perioda historike të ndryshme dhe venë në lojë armiq të përveçëm (turqit për malazezët dhe malazezët për shqiptarët), duke lartësuar sidoqoftë veti heroike të ngjashme dhe krijuar vlera etike apo estetike universale, nën frymën e nacionalizmit romantik, karakteristik të kohës(4).
Brezi i dytë i përket pasluftës - sa i politizuar po aq edhe i anshëm, qoftë edhe kur flitet për tema sikundër lahuta. Dallon mes këtij brezi dueti Alfred Uçi & Aleks Buda, i pari përfaqsuesi më i spikatur i filozofisë estetike dhe i dyti më i shquari i historiografisë shqiptare të epokës komuniste, të cilët me ndihmën e instrumentologjisë hulumtuese - sekretin e të cilës e dine veç ata, arrijnë të shprehen se ky cikël “… është jehonë poetike disashtresore e jetës së përbashkët por edhe e kacafytjeve mes vendasve iliro-shqiptare dhe ardhacakëve serbë që nga fillimet e ardhjes së tyre (shek. VI-VIII) deri në forcimin e dinastisë së Nemanjiçëve (shek. XIII-XIV)”(5)
Ndërkohë krejt kundër rrymës, gjuhëtari-historian Stavro Skendi nga Amerika e tij jo vetëm sheh në të një shtrat para-osman sikundër dhe shtresëzime të epokës osmane, por thekson se këngët shqipe janë thjesht motërzime të varianteve origjinale të ciklit boshnjak (dhe serb), me heronj myslimanë (Basho Muji, Sokol Halili…), sllavë të Bosnjës që japin-e-marrin me fqinjët serbë(6). Një herezi e vërtetë që edhe sot e kësaj dite nuk arrin të gëlltitet !
Mund të vazhdojmë më tej dhe të sjellim mendimin e epikologut kosovar Demush Shala(7) që betohet mbi lidhjen mes këngëve të Eposit dhe ciklit të këngëve epike ilire - paçka se jo ai por dhe askush tjetër deri më sot, nuk di se si tingëllon gjuha e ilirëve. Ndërkohë, një skeptik si puna ime arrin sidoqoftë të kuptojë se këtu, gjithë këta korifenj të shkencës flasin thjesht për Eposin dhe aspak për lahutën - instrumentin me të cilin ai këndohet.
Një nga të rrallët që arrin të na ndriçojë llambushkën kronologjike lahutariste është studiuesi-koleksionist i instrumenteve folklorikë-kompozitor, Mark Luli, i cili na rrëfen gjatë një interviste të dhënë gazetës Shekulli(8) se “… gjurmët e para të lahutës në Veri të Shqipërisë janë hasur rreth 2000 vjet më parë. Ndërsa, në Serbi do të shfaqeshin rreth 500 vjet më vonë, si pasojë e martesave që do të bëheshin mes dy vendeve”. Gjynah që gazetarja nuk arriti ta pyesë se si arriti ai t’i datojë gjurmët … ndoshta me analizat e karbonit 14, mbi koleksionin e tij personal të lahutave!
Përfundimisht - për ta mbyllur këtë parantezë kaq domethënëse, detyrohemi të përmendim Ramadan Sokolin, një tjetër folklorist i mirënjohur. Ky i fundit paraqitet si më modesti në këtë të përvujtun kronologji kur shprehet se rreth përdorimit të veglave muzikore me hark nepër vendbanimet e shqiptarëve “… dëshminë ikonografike më e lashtë e kemi në manastirin e Deçanit, në atë afreskun e pikturuar rreth vitit 1335,ku paraqitet një grup burrash që vallzojnë sipas tingujve të laurisë (lexo: lahutës), gloriskës, lodërtisë dhe tumbullacit”(9). Më në fund, ja edhe një dëshmi pak a shumë e saktë, që pritet me atë të mësipërme, të manastirit të Bitolës… veçse, çdokush prej nesh është në gjendje të arsyetojë se, nga imazhi piktural i një instrumenti mbi një mur kishe të shek. XIII - XIV tek emri i tij i sotëm - lahutë apo guslë, egziston një i tillë hendek, që vetëm imagjinata e studiuesit arin ta kapërcejë dhe me atë rast, të emertojë instrumentistin përkarshi lahutar shqiptar apo guslar serb !
Sidoqoftë, i njejti Ramadan Sokoli arrin dhe korrigjon vetvehten me tre apo katër shekuj - kësaj rradhe, në gojën e muzikologes Mikaela Minga (10). Kjo e fundit, duke ju referuar mjeshtrit, shprehet se: “…dëshmia më e vjetër e ekzistencës dhe përdorimit të lahutës në trojet shqipe, gjendet tek vepra e Pjetër Bogdanit. “Cuneus prophetarum”, apo “Çeta e Profetëve”, botuar në Padova të Italisë, më 1685, në shqip dhe gjuhë latine, ku Bogdani shkruan “…ata që kënduekshin ndë mjedis të vashzavet e rasa të laudeve…” Hajd’ merr vesh ndoj send, m’té - veç asaj laudes n’fund qi tingllon si pun’ lahute!
Ky debat pocaqi lidhur me një copë dru të gëdhendur - artistikisht, pa dyshim; mbi të cilin tendoset një lëkurë keci dhe fiksohet një tufë qimesh kali - artistikisht edhe ato; që arrin dhe mobilizon regjimente të tëra gazetarësh dhe toga specialistësh, të gatshëm të rrihen mes vedit për të siguruar atësinë e instrumentit, bart në të vërtetë një tjetër shqetësim lidhur me atësinë e asaj çka këndohet duke i rënë lahutës/guslës - tekstit epik.
Pasi s’ka asnjë dyshim, qoftë edhe për më injorantin skeptik që ka patur atë rast të dëgjojë lahutarin-guslar t’i bjerë veglës: muzika që ajo prodhon nga shkarja e harkut mbi tel s’ka asgjë hyjnore - krahasimisht për shembull, një violine apo violinçeli dhe shprehjes së tyre melodike sublime, universale dhe jashtëkohore.
Instrumenti ynë kaq i mediatizuar shërben thjesht për të prodhuar një parathënie tingujsh, një interval muzikor, i aftë për të krijuar një atmosferë tragjiko-heroike, për të ngjizur një frymë dramatike, për të thurur një mbështjellje zanore mistike dhe ankthndjellëse të një teksti, të rrëfimit që këndohet. Me fjalë të tjera, virtuoziteti i lahutarit qëndron para së gjithash në kapacitetin e tij fenomenal për të mbajtur mend dhe riprodhuar me qindra apo mijra vargje, në aftësinë e tij ripërtëritëse dhe sipas rastit improvizuese mbi një tekst tashmë të strukturuar në hapësirë dhe kohë apo së fundi, mbi intonacionin e përveçëm apo personal zanor të natyrës ritmiko-melodike dhe aspak në lojën virtuoze të gishtave apo të harkut mbi instrument. Për të mos thënë që kjo e fundit - muzika që ai prodhon, i krijon atij një pauzë për të marrë frymë, i lejon thjesht t’i paraprijë tekstit vijues, i jep mundësinë për të rikujtuar dhe renditur vargjet që do të vijnë - qofshin ato pjesë e kujtesës apo e improvizimit, sipas rastit.
Po e shpreh ndryshe këtë ide, duke kundërvënë rishtas muzikën ndaj artit - instrumentin ndaj artistit-instrumentist. Nëse historia kujton ende babain antik të kësaj praktike, poetin-rapsod Homer, nuk është aspak për faktin se ai i binte lirës apo se ishte i verbër, por për faktin tjetër se ai bartte në vetvehte dhe arrinte të recitonte ndërkohë tekste të tilla si Iliada dhe Odiseu. Pra, është teksti i eposit i ardhur deri më sot - dhe aspak lira, që e bëri të pavdekshëm, atë vetë, gjuhën dhe folësit e saj helenë - dhe së fundi vendin nga ai vinte, Greqinë e lashtë.
Kështu pra, pikërisht, ata Gjeçovët dhe Palajt e parë që, padrejtësisht, i quajtëm më sipër naivë, me dije apo pa dije, arritën të pikasin forcën e mesazhit që përmban një tekst, pêrparësisht instrumentit apo instrumentistit, përpara se ta mbledhin dhe t’i vihen ta hedhin atë mbi letër.
Një këmbë më tutje apo më tëhu, ata peshkopë Pjetër II Njegoshë apo imzotë Fishta që, jo vetëm dëgjuan guslarë dhe lahutarë, që jo vetëm deshifruan tekstet e tyre të paçmuara poetike, por edhe u ulën vetë për të shkruar të tjera tekste epike me dorë të tyre. Në këtë mënyrë, të ndërgjegjshëm apo të pandërgjegjshëm, arritën të realizojnë dhe të jetojnë triumfin e jetës dhe të karrierës. Atë të krijimit të një “realiteti” historik, në përputhje me idetë, me besimin apo me moralin e tyre. Atë realitet që edhe sot-e-kësaj-dite vazhdon dhe paraqitet si përfaqsim ideal, model i padiskutueshëm i asaj epoke dhe frymëzues i kësaj tjetrës.
Besa, një shenjtërim artistik, premisë e lavdisë së përjetshme - ëndërr e çdo krijuesi të vdekshëm, ende gjallë!
2.Një mesazh jashtëkohor të përçuar nga teksti kishin ndër mend dhe para sysh dy gjuhëtarët pionierë amerikanë, gjurmues të folklorit epik, Milman Parry dhe Albert Lord, të cilët zbritën në terren, gjatë periudhës 1933 - 1937, me misionin të rregjistronin me zë, për herë të parë, një pjesë të këngëve epike. Ata brodhën viset e Bosnjës, të Sanxhakut dhe të Malit të Zi (pse jo edhe të Shqipërisë së veriut), në kërkim dhe në dëgjim të bardëve guslarë-lahutarë si Avdo Medjedoviç, Salih Ugljanin, Djemal (Djemo) Zogic, Sulejman Makic, and Alija Fjuljanin - sipas gjasave, këta katër të fundit shqiptarë nga Sanxhaku.
Qëllimi i tyre ishte të vërtetonin kështu tezën se epopeja e lashtë homerike ka qenë përpunuar në kuadrin e një tradite gojore, nëpërmjet një sistemi kompozimi aty-për-aty. Një metodë që i lejonte ata pak këngëtarë - aedë të asokohe ende gjallë, të improvizonin drejtpërdrejt vargjet, pa patur nevojë për një tekst të shkruar (e famshmja oral-formulaic theory) (11, 12).
Sikundër parodia e mësipërme e përparësisë së lahutës mbi guslën shëndrrohet në satirë, po ashtu edhe realiteti i studiuesve në terren zëvëndësohet nga fiksioni i shkrimtarit. Ja pra ku dolëm kështu, dashur-pa-dashur, tek romani “Dosja H” e Ismail Kadaresë.
Ata që e kanë lexuar, duhet të kujtohen se në të bëhet fjalë për një dyshe studiuesish universitarë irlandezë, Max Roth and Willy Norton që, në kërkim të vendlindjes së epikës homeriane, vijnë nga Amerika në Shqipëri në vitet 30’, “… në të vetmin rajon të planetit ku prodhohet ende një material poetik, i ngjashëm me atë të Homerit” (13). Aty, në hanin e Rrashtbuallit - diku mes monotonisë së rrafshit verior, ata rregjistrojnë me anë të një farë rregjistruesi këngët e rapsodëve lahutarë, me shpresë të kapin ndryshimet dhe mbishtresat nga një interpretim në tjetrin - deri sa shfaqen njëri-pas-tjetrit, në një ortek shkatërrues, jevgjit pordhacë, murgjit e indoktrinuar serbë, nënprefektët xhahilë dhe spiunet e zellshëm të Lalë Krosit zogollian të cilet, dora-dorës, ndezin mosbesimin gjenetik të malësorëve, diskretitojnë misionin dhe misionarët, i venë zjarrin hanit dhe shkaktojnë humbjen përfundimtare të materialit zanor të rregjistruar - sikundër dhe hikjen pakthim të kërkuesve, kthimin e tyre në terr.
Ideja, e lindur në vitin 1979 sipas të thënave të vetë autorit(14), u shëndrua në një shkrim i quajtur “Një dosje për Homerin” që fillimisht doli me pjesë në revistën “Nëntori”, gjatë viteve 1981 - 1982 i cili, thuhet, u prit ftohtë për shkak të ngjarjeve të Kosovës në pranverë të vitit 1981; më tej, u botua në Francë në vitin 1989 si libër më vehte “Le Dossier H”, i rishikuar dhe i shkurtuar; u botua në Shqipëri si libër më vehte - i njejtë me tekstin frëng, me titullin “Dosja H” në vitin 1990; u fut në vëllimin “Vepra IV” të botuar në vitin 1996 një kohësisht në dy gjuhë frëngjisht dhe shqip - edhe kësaj here i ripunuar dhe i shkurtuar; dhe së fundi, u ribotua nga “Onufri” në vitin 2016.
Le t’a vemë menjëjëherë pikën mbi germën magjepsëse i: në kundërshtim me shprehjet dokument apo histori, vetë shprehja fiksion - për të mos thënë thriller, që në këtë rast shoqëron veprën letrare “Dosja H” të Ismail Kadaresë, nënkupton à priori një krijim, ku implikohet drejtpërdrejt imagjinata e autorit. Ndryshe, bëhet fjalë për një ngrehinë letrare dhe artistike që, paçka se e mbështetur mbi situata, fakte apo personazhe reale, vjen në shërbim të një ideje, të një qëllimi estetik apo ideologjik dhe që gjithësesi, synon përçimin e një mesazhi të përveçëm - vetiak.
Në këtë mënyrë, shvendosja e skenarit origjinal të peripecisë së dy amerikanëve mbledhës të epikave nga Bosnja apo Mali i Zi në Shqipërinë e viteve 30’, ku në të vërtetë, veç njëri prej tyre - Albert Lord, ka venë këmbë vetëm në vitin 1937, pas vdekjes së kolegut dhe profesorit të tij Parry, mund të vihet në llogari të imagjinatës pjellore të autorit - sikundër dhe atmosfera e mjegullt që mbështjell rrëfimin, farsa e manisë spiunuese që shëndrrohet në grotesk, apo galeria e personazheve të provincës mund të shkruhen në rregjistrin e talentit të padiskutueshëm rrëfimtar të Kadaresë.
Por, a mund të konsiderohet thjesht imagjinatë praktika që ve “detaje” apo “ide” në gojën e personazheve, ndërkohë që ato janë pjesë e katalogut ideor të autorit ? Kështu për shembull, objekti i studimit të dy amerikanëve në fjalë ishte eposi boshnjak dhe jo ai shqiptar - dhe si rrjedhim, qëllimi i tyre nuk ishte aspak “për të studiuar rrënjët homerike të eposit shqiptar” por "nxjerrja nga materiali i mbledhur atë çka duhej për kërkimet e tyre homerike"(15).
“Duke ndarë kësisoj kohën reale nga vendi real, dhe si pasojë, vendin real nga njerëzit realë…rezultati i marrë është një përmbysje e plotë e situatës fillestare në një opus thellësisht nacionalist, një “korrigjim” ideologjik i origjinalit paçka se ai ndjek në mënyrë të përsosur logjikën kërkuese të dy studiuesve”(16). Që shkrimtari mund të mendojë se rapsodët duhet të mbajnë vetëm kostumin kombëtar shqiptar apo që epika që ata këndojnë është një “testament i madh kombëtar”, nderi i të cilit ju takon vetëm shqiptarëve kjo fundja është një punë e tij - paçka se parallelisht, injorohet tradita e përbashkët e eposit mes shqiptarëve dhe sllavëve.
Por, kur ai bën të mundur që personazhi i tij Willi të mohojë idenë e një krijimi të njëkohshëm të epikës nga shqiptarët dhe sllavët dhe të këmbëngulë se shqiptarët janë krijuesit e epopesë, për hir të lashtësisë së tyre në rajon - ndërkohë që vetë i gjalli Lord që ai pati rastin të takojë, as që e ka patur dhe as që e ka shprehur kurrë këtë ide, kjo është një gjë tjetër.
Si për t’i vënë kapak kësaj konkurrence shqiptaro-serbe lidhur me eposin, Kadare hedh edhe një tjetër gur mbi mëkatarin guslar fqinj kur thotë se “balada në një nga këto dy gjuhët është si një variant i përmbysur e të njejtës balade në gjuhën tjetër, një lloj pasqyre magjike që shëndrron heroin e njërës në antihero të tjetrës”.
Në të vërtetë, këto bindje dhe ide të autorit janë më të vjetra se sa romani “Dosja H”. Një studiues i vëmendshëm i tj(17), vëren se ato shprehen fillimisht në esénë e tij të shkurtër “Rreth Ciklit të Kreshnikëve” fillimisht të botuar në disa gjuhën nga shtëpia botuese “8 Nëntori”(18), në vitin 1979 dhe të përfshirë më vonë si kapitull i veçantë në librin “Autobiografia e popullit në vargje”, të paktën në botimin e tij të parë si libër më vehte, në vitin 1980.
Aty debatohet lidhur me atësinë e ciklit (eposit) dhe shprehet teza se ai është përjashtimisht me origjinë shqiptare, mbi bazën e autoktonisë dhe vijimësisë iliro-shqiptare - sikundër dhe mbi bazën e ngjashmërive mes motiveve thurëse të saj dhe motiveve mitologjike të helenëve të lashtë.
Opinione të ngjashme dhe krahasime mes folkloresh dhe kulturash apo popuj, sikundër mes rapsodësh lahutarë apo guslarë, shfaqen edhe ne libra të tjera të Kadaresë. Motivi rivjen në faqet e romanit “Pallati i Endrrave”(1981) (19), “Tri këngë zie për Kosovën (Elegji për Kosovën)” (1998) dhe së fundi në sprovën " Mosmarrëveshja, mbi raportet e Shqipërisë me vetveten" (2010).
* * *
Qëllimi i këtyre rradhëve nuk është aspak t’i bëjë gjygjin shkrimtarit. Ka kaluar tashmë ajo kohë kur nga tribuna e Pleniumit të Lidhjes së Shkrimtarëve të vitit mars të vitit 1982, Kryetari i saj Agolli kritikonte kolegun Kadare për “subjektivizëm lidhur me trajtimin e materialit historik dhe legjendave”. Po aq i tejkaluar duket edhe gjykimi që vjen nga një tjetër krah (20), i cili ve në të njejtin rrafsh sllavofobinë e tij me shovinizmin e Fishtës që shkapërderdh rreshtat e “Lahutës së Maleve”.
Në të vërtetë, në se ka një rrafsh ku Fishta dhe Kadare qëndrojnë karshi është pikërisht ai i Homerit: i pari i konsideruar si Homeri shqiptar, në mos për gjë thjesht për hir të poemës së tij të famshme, me thekse dhe jehonë homerike, dhe i dyti si Homer modern, në mos nga të gjithë të paktën nga studiuesi i tij Peter Morgan(21) - paçka se të dytit ju desh gjysma e jetës për të pranuar gabimin fillestar të vlerësimit të të parit.
Në realitet, ky shkrim i kushtohet drurit - me mallin që përçon prej tij tingulli i lahutës, nëse do të perifrazonim vargun e Verlaine-s. Drurit të fikut - të të mirës dhe të keqes, që bëri që Njeriu të hapte sytë dhe të zbriste mbi tokë.
Drurit të pishës që nuk u përdor vetëm për të bërë anijen por që hodhi në det Agamemnonin dhe Odhisenë, pasi pa Agamemnon dhe pa Odhise nuk do të kishte Homer.
Drurit të panjës që nuk vlen vetëm për të bërë lahutën por që ngjiz këngën e lahutarit, pasi pa lahutar nuk do të kishte epos.
Drurit të arrës që nuk vyen vetëm për të bërë kryqin dhe gëdhëndur Krishtin por që mbush shpirtin e fratit, pasi pa frat nuk do të besohej legjenda.
Drurit të plepit që nuk shërben vetëm për të bërë pendën dhe letrën por që fymëzon mendjen e shkrimtarit, pasi pa shkrimtar nuk do të kishte lexues.
Drurit të ahut që nuk duhet vetëm për të bërë bishtin e sëpatës por që bashkë me të bëhet zgjatim i dorës së druvarit, pasi pa druvar nuk do të kishte asgjë nga ato që përmenda më lart.
Dru me pre !
--------------------------
-
shih: Michael and Mary Whitby - The History of Theophylact Simocatta, An English translation with introduction - Oxford University Press 1986.
-
Ai që dëshiron mund të mësojë diçka më tepër duke lexuar: Ratko Duev - Gusla: the origin and beyond, Ziva Antika, 1961, Skopje 2011.
-
Gjergj Fishta - Lahuta e Malesisë, S. Maria degli Anegli, 1991.
-
Matthew C. Curtis - Petar II Petrović Njegoš and Gjergj Fishta: Composers of National Epics, The Carl Beck Papers, in Russian & East European Studies, Number 1808, October 2007.
-
Alfred Uçi - Epika heroike dhe roli i saj në folklorin shqiptar; Aleks Buda - Eposi dhe historia jonë, që të dy, në: Çështje të folklorit shqiptar, 2, Akademia e Shkencave të RSSH, 1986.
-
Stavro Skendi - Albanian and South Slavic Oral Epic Poetry, American Folklore Society, Philadelphia, 1954
-
Demush Shala - Rreth këngëve kreshnike shqiptare, Rilindja, Prishtinë 1998.
-
“Ja pse UNESCO e njohu lahutën, si trashëgimi të Serbisë”, Shekulli, 06.12.2018 (https://shekulli.com.al/ja-pse-unesco-e-njohu-lahuten-si-trashegimi-te-serbise/)
-
Ramadan Sokoli - Gjurmime folklorike, Tiranë 1981.
-
Albert B.Lord - The singer of Tales, Atheneum, N.Y 1971.
-
Milman Parry - The Making of Homeric Verse, Clarendon Press, Oxford 1971.
-
Ismail Kadare - Le Dossier H, Fayard, Paris 1989.
-
“Po, Unë kam takuar një prej dy amerikanëve, Albert Lord, në Ankara gjatë një konference ndërkombëtare. Ai u bë një personazh i romanit tim. Por meqënëse ai ishte gjallë dhe unë shkruaja mbi gjëra të mijat, unë ja ndrrova emrin. Ai vetë më ka treguar, në një frëngjishte te përsosur, historinë që do të krijonte bazën e “Dosjes H”. Ai kish qenë në Shqipëri në vitet 30 bashkë me një shok, i cili më vonë vdiq, për të studiuar rrënjët homerike të eposit shqiptar”. shih: Eric Faye - Entretiens avec Ismail Kadaré, Ed Corti, Paris 1991.
-
Barbara Graziosi & Emily Greenwood - Homer in the Twentieth Century. Between World Literature and the Western Canon. P.II 5 - Homer in Albania: Oral Epic and the Geography of Literature, Oxford University Press, London 2007.
-
Galia Valtchinova - Ismail Kadare’s The H-File ands the Making of the Homeric Verse. Variations on the Works and Lives of Milman Parry and Albert Lord, në, - Stephanie Sievers-Schwandner & Bernd J.Fischer (dir.) - Albanian Identities. Myth and History London, Hurst, 2002.
-
Gilles De Rapper - Ismail Kadaré et l’ethnologie albanaise de la seconde moitié du XXe siècle. në: Ariane Eissen, Véronique Gély - Lectures d’Ismail Kadaré, Presses universitaires de Paris Ouest, 2011.
-
varianti frëng, Ismail Kadare - Nos chansons de geste, Tiranë, 8 Nëntori, 1979.
-
shih analizën e Peter Morgan - Between Albanian Identity and Imperial Politics: Ismail Kadare’s “The Palace of Dreams”, The Modern Language Review, Vol. 97, No. 2 ,Apr., 2002.
-
Arshi Pipa - Subversion vs. Conformism : The Kadare Phenomenon, Telos,Vol 1987, issue 73.
-
Peter Morgan - Kadare, një Homer modern, Shekulli. - Nr. 266, 26 shtator, 2006