Kitshi dhe kallpi (Pjesë e IV-të)

4) Rrënjët janë në sipërfaqe

Në gjysmën e dytë të shek XIX Wagneri shpalli publikisht prej Bayreuth - një tempull i vërtetë kulti ku riti artistik zëvendëson ritin fetar - të njëjtat koncepte që Floberi i shkruante privatisht në letërkëmbimin e tij: dështimin e fesë, akuzuar si e paaftë të japë domethënie, formë dhe kuptim një realiteti tashmë të shkërmoqur, ndërsa Mondrian i shkruan në libra: “arti sot zë vëndin që kohë më parë i takonte fesë”. Në epokën moderne kulti i artit zëvëndëson kultin e dikurshëm fetar dhe feja e njeriut modern bëhet arti; aureola e shenjtorit fetar i përcillet artistit, shën Van Gogu adhurohet si dikur shën Françesku dhe barrën e shpëtimit të botës e merr përsipër arti. Pikërisht në një situatë të tillë bëhen të modës shpallja e Dostojevskit “Bukuria do të shpëtojë botën” dhe e Matthew Arnold “Poezia do na shpëtojë” (shpallur edhe prej Kadaresë në fjalimin e marrjes së titullit akademik në Francë, në një variant më të ekuilibruar prej shtesës: “… ndoshta dhe feja”). Atë Zosima në romanin Vëllezërit Karamazof kur i shfaqet Alioshës në ëndërr dhe i thotë: “Fjala (Logosi) është thënë për të gjithë dhe gjithë krijimi turret drejt saj, … pemët bashkë me gjethet e tyre lëvdojnë Krishtin”, është në koerencë me besimin alkimik të shpëtimit të gjithë gjërave të krijuara dhe me paragrafin e larpëmëndur të shën Palit (Romakëve 8, 19-22).

Meqë arti dhe ekonomia - dy aktivitete kulturore relativisht të reja të ndërgjegjsuara për misionin e tyre nëpërmjet estetikës dhe ekonomisë politike - zënë vënd qëndror në epokën moderne duke u zhvilluar si kurrë ndonjëherë në histori, paralelisht me dukurinë e shpronësimit të fesë prej artit, vihet re shpronësimi i politikës prej ekonomisë. Durkheim shkruan në parathënien e botimit të dytë të veprës Ndarja e punës shoqërore se funksionet ekonomike - më parë të dorës së dytë - prapsin funksionet, ushtarake, politike e fetare dhe zenë vëndin e parë në një shoqëri moderne me prirje në thelb industriale. Pikërisht në një situatë të tillë mund të ngjizet, formohet dhe të korrë fitore vizioni marksist për zanafillën, zhvillimin dhe fundin e historisë si eskatologji ekonomike e asgjësimit të ndarjes shoqërore të punës, gjë që sipas Marksit implikon edhe fundin e artit si aktivitet i veçantë; sipas tij në shoqërinë pa klasa, e për pasojë pa konflikte, arti merr fund pozitivisht duke u shuar në procesin e punës dhe duke u bërë një me të. Me një ambicje të tillë produktivistët e shkollës VCHUTEMAS në Rusinë sovjetike shpallën vdekjen e artit, konsideruar “po aq të rrezikshëm sa feja” dhe që “mbart idealizmin më reaksionar”. Duhet pasur parasysh se produktivistët dënonin tezën art për art dhe se konceptonin vdekjen e artit si një formë e përcaktuar - si art për art - dhe jo si esencë krijuese përjetsisht e gjallë. Sipas tyre arti i mirfilltë ose metafizik - i ndarë nga jeta reale si rezultat i drejpërdrejtë i ndarjes së shoqërisë në klasa - ka krijuar vepra me vlerë të padyshimtë, por gjithnjë në kurriz të një jete të braktisur në vetmi dhe të mbushur plot me sende me shëmti skandaloze; me fjalë të tjera arti rezulton njësoj si feja një strukje frikacake në mbretërinë e të bukurës së përfytyruar për t’i bërë bisht shëmtisë reale. Nga kjo pikpamje vihen nën gjykim jo vetëm arti tradicional, por çdo lloj objekti arti që i vishet një vlerë autonome dhe unike, pra në fund të fundit sipas tyre nuk ka asnjë dallim midis një Rembrandi dhe Kuadratit i zi në sfond të bardhë të Maleviç e Shishekulluese të Duchamp - të gjitha vepra të destinuara të myken muzeve. Produktivistët nuk ushqejnë ambicje të krijojnë vepra arti me vlerë të jashtëzakonshme, kryevepra, vepra sublime etj, por për të trasformuar në të njëjtën kohë prodhimin, prodhuesin dhe përftuesin nëpërmjet trasformimit të punës të konsideruar si akt që lidh prodhuesin me mallin; sipas teorikut produktivist N. Tarabukin “arti do të jetë punë e trasformuar”. Pra ambicja e tyre është që të zbritet aureola e “veprës së artit në epokën e riprodhimit të saj” (Walter Benjamin) mbi çdo objekt pa përjashtim, me fjalë të tjera për të bërë çdo krijim njerzor një vepër arti dhe çdo njeri një artist duke trasformuar kështu shoqërinë dhe botën mbarë. Ky proçes shpëtimtar, që e dëshmon trasformimin morrisian dhe marksist si krejt të ngjashëm me atë alkimist (trasformim i psikes nëpërmjet trasformimit të materies), nxjerr në pah vlerën e makinës dhe ekonomisë moderne (industrisë), jo vetëm si vlerë sasijore dhe barazitare: makina prodhon shumë dhe malli përftohet nga shumë (personë), por edhe si vlerë cilësore sepse makina e përsosur tej mase në epokën moderne arrin të bëjë më mirë dhe madje më bukur se dora e zanatçiut artizan, i cili prodhon pak dhe malli përftohet gjithashtu nga pak (personë). Eshte idjotsi të përbuzet makina, e cila është një përzgjatim i dorës njerzore që fuqizon tejet skajshëm aftësinë manuale njerzore.

Teza marksiste për fundin artistik të historisë dhe mallit, në origjinë është ide e anglezit Morris, sepse ndërgjegjsimi për ekzistencën e ndërlidhjes arketip midis artit dhe ekonomisë dhe qëndrimi kritik ndaj tyre zë fill natyrshëm në Angli, pikërisht në vëndin e lindjes së revolucionit industrial dhe krizës shoqërore që pasoi harbimin e ekonomisë nën shtytjen e këtij revolucioni. Anglezët Ruskin dhe Morris ndërgjegjsohen të parët për tëhuajzimin e njeriut përgjatë një pune të bërë pa dëshirë, me pasojë të drejtpërdrejtë shëmtinë e mallit të prodhuar (kallpit, mallit kallp): Ruskin u përpoq të shkatërrojë estetikën dhe ekonominë politike nëpërmjet rikthimit në artizanatin mesjetar, ndërsa Morris synoi të bëjë të njëjtën gjë nëpërmjet pajtimit midis tyre. Në vazhdën e hapur prej Morris dhe Ruskin shkolla e Bauhaus në Republikën e Vajmarit kishte për ambicje kryesore “ripajtimin e botës së prodhimit me botën e artistëve krijues” (shprehje e themeluesit dhe drejtorit të shkollës - arkitektit W.Gropius), të arritur nëpërmjet metodave didaktike artistike që synonin të asgjësonin dallimin midis gjeniut dhe njeriut të rëndomtë njëkohësisht me dallimin e objekteve në objekte artistikë për t’u admiruar si vepër arti dhe në mall ekonomik për t’u përdorur si sende të nevojshme.

Për sa kohë kushtet e prodhimit qëndruan në nivelin e artizanatit ideali i Bauhausit ishte deri diku realitet historik, telashet e vërteta - të cilat u bënë shkak për të sajuar Bauhausin - dolën gjatë kapërximit nga niveli artizanal në nivel industrial. Ndarja e kulturës greke dhe latine midis aktiviteteve jo-materiale (që përfshinin spekullimin mendor, të kryer nga njerzit e lirë) dhe aktiviteteve materiale (që kërkonin përdorim manual, të kryer nga skllevërit) ishte e pranishme edhe në Mesjetë ku bëhej dallim midis përkatësisht “arteve liberale” (pak a shumë kuptimi i sotëm i artit të mirfilltë) që përfshinin gramatikën, retorikën, dialektikën, gjeometrine, muzikën, astronominë, arithmetikën dhe “arteve mekanike ose servile” që përfshinin tekstilin, lundrimin, agrikulturën, gjahun, mjeksinë, artin skenik dhe ndërtimin (piktura dhe skulptura ishin konsideruar thjesht shtojca të ndërtimit). Megjithse në shoqërinë mesjetare jerarkia e aktiviteteve krijuese pasqyronte saktë jerarkinë shoqërore të bazuar në ndarjen jo-punë dhe punë (sa më tepër artet realizojnë esencën e tyre tekniko-prodhuese, aq më poshtë pozicionohen në jerarkinë shoqërore), nuk ekzistonte as hija e konceptit të Romanticizmit që ndante aktivitetet krijuese në art dhe jo-art. Tekne-ja mesjetare mbeti gjallë e shëndoshe edhe në përmbysjet revolucionare të Rilindjes, në Firencen rilindase studjot e artistëve - jo rastësist të quajtura dyqane (botteghe d’arte) - përbënin ofiçina të vërteta ku, përveç pikturës, skulturës, arkiteturës, skenografisë etj, përpunoheshin materiale, bëheshin derdhje fonderie dhe prodhoheshin mekanizma të çfardolloji: paisje, vegla, orendi etj; në ato kohë heroike të artit Leonardo nuk e kishte aspak për turp që krahas portretit të Mona Lizës të krijonte një model të ri çante dore për gra, dhe koncepti i sotëm i artit të mirfilltë si veprimtari sublime është trashëgimi e epokës së Romantiçizmit, mendësia e të cilit, duke vlersuar ndjeshmërinë dhe frymzimin shpirtëror më tepër se sa aftësinë dhe pjekurinë mjeshtërore, bëhet shkaktare e batërdisë që s’ka të sosur midis frymzimit sublim dhe interesave banale utilitare. Si kundërpërgjigje e Romanticizmit dhe ankesave të marksistit të vonë W. Benjamin - i cili në esenë e famshme Vepra e artit në epokën e riprodhimit teknik të saj qahet për humbjen e aureolës së veprës origjinale për shkak të teknikës moderne që prodhon mekanikisht miriada kopje të origjinalit - ishkëpucari Andy Warhol prodhon vepra në seri nëpërmjet teknikës së serigrafisë, të cilat shiten si kryevepra (në 16 maj të 2007 një koleksionist kinez blen veprën Green Car Crash të Warhol për rreth 72 milion dollarë). Për të mbijetuar ideali vjetër estetik përshtatet me situatat e reja tekniko-shkencore, dhe prandaj fjala “krijim” shihet të zëvëndësohet me “eksperimentim” dhe “kompozim”, pastaj me “konstruksion” dhe së fundi deri edhe me termin “produkt”. Nëse vepra e artit është “produkt”, atëherë natyrshëm shndërrohet automatikisht në “mall”, dhe bëma më madhështore e borgjezisë dhe kapitalizmit është prodhimi i veprës sublime të artit dhe shitblerja e saj si mall, prandaj artisti performance e happening Boys, që prodhon art nëpërmjet xhesteve dhe ekspozimit të materialit çfardo, shtron ekuacionin Kunst=Kapital (Art=Kapital) - që nënkupton edhe Art=Mbivlerë, një tjetër dëshmi e shprehur në mënyrë racionale dhe matematike që e thotë më troç s’bëhet ekuivalencën art=ekonomi. Pra në plan të fundit art dhe ekonomi janë e njëjta gjë si esencë.

Në epokën moderne krijimi artistik konceptohet jo vetëm si frymëzim iracional (për më tepër tashmë proceset psikikë iracionalë analizohen racionalisht), por edhe si aplikim inxhinierik i një projekti të llogaritur mirë në mënyrë racionale që në pikënisje. Poe në Filozofinë e kompozimit dëshmon për këtë lloj metode krijimi që i bën karshillëk krijimit të botës prej Zotit, prandaj Valery e vlerson shumë duke e quajtur atë “inxhinier letrar”. Prej këtu nuk jemi shumë larg prej shprehjes së Stalinit për shkrimtarët të shpallur në ditën e themelimit të Realizmit Socialist: “inxhinierë të shpirtrave njerzorë”, e cila për më tepër është një përsëritje pothuaj fjalë për fjalë e shprehjes së “produktivistit” Tretjakov, për ironi i vdekur në një gulag stalinian. George Steiner, duke dëshmuar në librin e tij Gramatika të krijimit për krushqinë midis shpikjes estetike dhe shpikjes teknologjike (sipas tij soneti, fuga, piktura e vajit ose harku gotik me majë rezultojnë teknologji të ndjeshmërisë), ndal hovin i frikësuar sepse kujtohet se përkufizimim i tij ngjan pak si tepër me atë të Stalin-Tretjakov. Dëshmi e pastërt e arketipit art-ekonomi përbën edhe fakti që jo rastësisht Realizmi Socialist dhe organizmat zyrtare në mbështetje të tij, konceptohen prej Stalinit njëkohësisht me planin ekonomik pesëvjeçar që synoi shndërrimin e plotë të bazës ekonomike sovjetike duke i’u kundërvënë politikës leniniste të NEP (rikthim i pjeshëm në ekonominë e vogël private). Paraqitja në pllakatet e propagandës komuniste e proletarit si perëndi farkëtar muskuloz që copton me vare zinxhirët e robërisë dhe rreh në kurdhë detale për ndërtimin e shoqërisë së re, peisazhe industrialë, romane proletare etj, dhe përdorimi vënd e pavënd i fjalës “kalitje” (term teknik i trajtimit të çelikut), në rusisht pseudonimi Stalin do të thotë “i çeliktë”, romani i famshëm sovjetik Si u kalit çeliku, në monumenti madhështor 150 metra i lartë i Juche=autarkia në Kore e Veriut janë gdhëndur në granit një fshatare me drapër, një puntor me çekiç dhe një artist me penel në dorë etj, dëshmojnë se farkëtari mitik i shoqërive primitive del përsëri në bejleg duke fabrikuar armë të reja për perëndi të reja që mbasi shpallin vrasjen shpirtërore të Zotit, kërcënojnë të asgjësojnë edhe trupin e Tij (Krijimin ose Kozmosin) nëpërmjet armës totale të bërë - raketës me mbushje bërthamore - realizuar në sajë të teknologjisë moderne.

fund i pjesës IV


pjesën e mëparshme e gjeni këtu