Satanai kundër Perëndisë
Me të drejtë Mario Praz, në librin e tij Mishi, vdekja dhe djalli në letërsinë romantike, vepra ende më interesantja ekzistuese për magjepsjen e demoniakes në letërsinë e shekullit të nëntëmbëdhjetë, tregon fillimin e këtij procesi në karakterizimin e veçantë të Shejtanit të ofruar nga Milton në veprën e tij Parajsa e humbur . "Ishte Milton që i dha figurës së Shejtanit tërë bukurinë e rebelit të pamposhtur që tashmë i përkiste figurave të Prometeut eskilian dhe Capaneo-s dantesk" 11. Kundërshtari (Satani) "bëhet çuditërisht i bukur" 12. Siç shkruan Baudelaire: "Tipi më i përsosur i Bukurisë mashkullore është Satani - në stilin e Milton" 13. Në krahasim me të, vëren Harold Bloom, “Zoti i Miltonit është një katastrofë", ashtu si Krishti, i cili "është një katastrofë poetike në Parajsën e humbur " 14. Për Blake:
Milton ishte i ngathët kur shkruante për Zotin dhe engjëjt, dhe tepër i zoti kur shkruante për Demonët dhe ferrin, sepse ai ishte një Poet i vërtetë, dhe ishte nga anë e Djallit pa e ditur 15.
Ky gjykim ishte plotësisht edhe i Shelley për të cilin:
Asgjë nuk mund të tejkalojë energjinë dhe shkëlqimin e karakterit të Shejtanit siç është shprehur në Parajsën e humbur Lost […] Djalli i Milton si qenie morale është shumë më superior sesa e Zotit të tij 16.
Pa frikë, i pamposhtur, princi i errësirës shfaqet si luftëtar i zellshëm kundër tiranisë hyjnore. Satanai është Prometeu që zëvendëson titanin mitik të lidhur me zinxhirë nga Zeusi në shkëmb, bërë i pavdekshëm nga imagjinata e Eskilit. Prometeu modern i kundërvihet perëndisë armiqsor dhe keqdashës. Satanai luciferik duket më i mirë se Krijuesi: "Milton i jep hapur një qëndrim gnostik Satanait, sipas të cilit Zoti dhe Krishti janë vetëm versione të Demiurgit" 17. Pohuesi i vërtetë është djalli. Është ai, dhe jo engjëlli i bindur, i cili shfaqet, etikisht dhe estetikisht, i pajisur me një hijeshi më të madhe. Si pohon Hegeli:
Kur Djalli paraqitet, duhet të tregohet që ka një pohues në të: fuqia e tij e karakterit, energjia e tij, fryma e tij rrjedhimore duket shumë më e mirë, më pozitive se ajo e ndonjë engjëlli […] Ashtu si tek Milton, ku ai, në energjinë e tij plot karakter, është më i mirë se disa engjëj 18.
Falë Miltonit, ripërpunimit të tij mitik, Satanai hyn kështu në imagjinarin modern. Me këtë arrihet çfarë Praz quan, në një kapitull të librit të tij, “metamorfozë e Satanait”, kalimin e tij nga figurë negative në pozitive: rebeli i trishtë, i privuar, si njeri, prej lumturisë së tij paradisiake nga një Zot tiran. Në studimin e tij Praz dokumenton, me shumë aftësi, autorë dhe rryma që e bëjnë të tyren mitologjinë satanike. Në qoftë se në shekullin e tetëmbëdhjetë "shejtani miltonik trasfuzionoi sharmin e tij ogurzi në tipin tradicional të banditit zemërgjërë, të kriminelit sublim" 19, në shekullin e nëntëmbëdhjetë ndodh, në klimën romantike, që ai të jetë rebeli, shprehja e rebelimit metafizik, e "jo"-së kundër krijimit. Ishte Byron "që ngriti në përsosmëri tipin e rebelit, një pasardhës i largët i Satanit të Miltonit" 20. Me të, rebeli bëhet "i huaji", njeriu i padepërtueshëm që trashedenton mënyrën e zakonshme të së ndjerit, që trashedenton krimet e vetë tij. Është përtej-njeriu që qëndron më lart dhe në të njëjtën kohë më poshtë se njerzit e tjerë. Është i pakënaquri që ushqehet me pakënaqësi ndaj një zot mizor, të cilit i imiton mizorinë. Teologjia e Byronit, sipas Praz, është tëpkë e de Sade vepra e të cilit, sipas autorit, ka një ndikim thelbësor në letërsinë romantike. Në qendër ka urrejtjen ndaj krijimit dhe autorit të tij, ekzaltimit të kënaqësisë dhe krimit si tallje, përdhosje, fyerje. Në këtë rast kemi të bëjme, për Praz, me një "satanizëm kozmik" 21. Ndikimi i tij është stërmadh. Nëse natyra krijon vetëm për të shkatërruar, të ndjekësh natyrën do të thotë të përsëritësh ritmin e saj, kënaqësinë e shkatërrimit, shijen (sadike) që nxjerr kënaqësi nga dhimbja, delirin e asgjësimit, hyjnoren nga djallëzorja. Është piktura e Delacroix.
Piktor kanibal, molohist, dhëmbjerist si Delacroix, kurioz i palodhur për masakra, djegie, grabitje, putrideros, ilustrues i skenave më të zymta të Faust dhe të poezive më satanike të shumë adhuruarit Bajron; ky i dashuruar me felinitetin […] dhe vendet e dhunshme dhe të nxehta 22.
Eshtë kjo poezia e Bodlerit, ushqyer me Poe dhe de Sade, pesimizmi kozmik i të cilit është më tepër herezi manike-e se fe e krishterë: "O Absolut! Rezultant i të kundërtave, Ormuz et Ahriman, ju jeni i njëjti!!!" 23. Eshtë kjo rrëfimi e Flaubert, për të cilin "Neroni do të jetojë po aq gjatë sa Vespasiani, Satani sa Jezu Krishti" 24. Les Chants de Maldoror të Lautréamont, i cili rrëfen se i ka "kënduar të keqes siç kanë bërë Mickiewicz, Bajroni, Milton, Southey, A. de Musset, Bodleri" 25. I Swinburne, i cili, i magjepsur nga teologjia gnostike e De Sade, shpall njeriun e tij në revoltë:
… të arrinim të pengonim natyrën, atëherë po krimi do të bëhej i përkryer dhe mëkati një realitet. Nëse njeriu do të mund ta bënte këtë, në qoftë se ai do të mundte të pengonte kursin e yjeve dhe të ndryshonte kohën e batic-zbaticave; në qoftë se ai mund të ndryshonte lëvizjet e botës dhe të gjente burimin e jetës dhe ta shkatërronte; nëse ai do të mundte të hynte në qiell dhe ta ndynte, në ferr dhe ta çlironte nga nënshtrimi, do të mundte të ulte poshtë diellin dhe konsumonte tokën, të urdhëronte hënën që të përhapte helm ose zjarr në ajër; të mundte të vriste frutat që në farë dhe të gërryente gojën e foshnjës me qumështin e nënës së saj, atëherë mund të thuhej mëkaton dhe të bën keq kundër natyrës 26.
Shkatërrim dhe përdhosje: kjo është kënaqësia më e madhe! Një damar i konsiderueshëm i letërsisë, duke filluar nga romani libertin i shekullit të tetëmbëdhjetë, shijon profanimin. Dhuna e pasionon përsa është trasgresion, fyerje. Trupi, ai i gruas, është objekt i dëshirës sa më shumë është i pafuqi (fëmijë, virgjëreshë, murgeshë). Për ta përdhosur i hiqet transhendenca, riçohet në tokë, zbulohet fytyra e errët të Evës, esenca femrore e amshuar (eterno femminino) lidhur gjithnjë me fuqinë e Satanait. Demoniakja përzjen të pastërtën me të papastërten, ka nevojë për pafajësinë për të eksituar pasionet, për të zgjuar forcën shkatërruese të negatives. Me fillesë de Sade, erosi bëhet pjesë e një teologjie gnostike. Pas tij, martesa midis Eros dhe Thanatos, dashurisë dhe vdekjes, bëhet elementi dominues i një nihilizmi luciferik që gjen në Dekadentizëm më parë dhe më pas në Surealizëm, përmbushjen e tij.
Fund i pjesës së dytë
pjesën e mëparshme e gjeni këtu
11 M. Praz, La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica, Firenze (ediz. 1999), p. 58.
12 Ivi.
13 C. Baudelaire, Journaux intimes, cit., in: M. Praz, La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica, op. cit., p. 55.
14 H. Bloom, Rovinare le sacre verità. Poesia e fede dalla Bibbia a oggi, tr. it., Milano 1992, p. 106.
15 W. Blake, Il matrimonio del Cielo e dell’Inferno, tr. it., in: Selected Poems of William Blake, Torino 1999, pp. 24-25.
16 P. B. Shelley, Difesa della Poesia, cit. in: M. Praz, La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica, op. cit., p. 59.
17 H. Bloom, Rovinare le sacre verità. Poesia e fede dalla Bibbia a oggi, op. cit., p. 105.
18 G. W. F. Hegel, Lezioni sulla filosofia della religione, op. cit., vol. II, pp. 315-316 e 324, nota.
19 M. Praz, La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica, op. cit., pp. 59-60.
20 Op. cit., p. 64.
21 Op. cit., p. 96.
22 Op. cit., p. 135.
23 Citato in op. cit., p. 147.
24 Citato in op. cit., p. 161.
25 Lautréamont, Lettere, tr. it. in: Lautréamont, I canti di Maldoror, Torino 1989, p. 531.
26 Citato in: M. Praz, La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica, op. cit., p. 199.
