Raporti hebraizëm-helenizëm zbulohet sheshit në personalitetin e figurave që përfaqsojnë simbolikisht këto mendësi. Rebeli Promete - figurë qëndrore e mendësisë helenike - i kundërvihet Zeusit dhe Hyjnive të Olimpit duke i vjedhur atyre zjarrin për t’ia dhënë njerzve (zjarri në këtë rast simbolizon intelektin, shkencën, teknologjinë etj, gjithçka që e bën njeriun të ngjashëm me Hyjnitë), ndërsa Moisiu - kundërfigura hebraike e Prometeut - i përgjunjet Zotit në malin e Sinait, dhe pasi agjëron dy herë nga 40 ditë, si shpërblim për bindjen dhe përunjësinë e tij, i jepen Tabelat e Ligjit, mbi të cilat mbështetet tërë ngrehina e qytetërimit modern. Pra njëri vjedh dhe megjithkëtë vazhdon t’i kundërvihet me fodullëk të vjedhurit, tjetrit i jipet me dëshirë si shpërblim për përvujtësinë dhe përkushtimin e tij. Mendësia prometeike bazuar në intelekt rebelohet si satanike në kërkim të drejtave të individit, kurse mendësia fetare bazohet mbi përunjësinë dhe detyrat në shërbim të vullnetit providencial. Jo rastësisht Prometeu ishte heroi i zgjedhur prej Marksit, i cili shkruan në tezën e doktoratit të tij me titull Dallime midis Demokritit dhe Epikurit:
Prometeu është shenjti më i lartë dhe martir në kalendarin filozofik… Bindja e Prometheut: Troç, (perëndi) ju urrej të gjithëve pa përjashtim! - ështe bindja e tij filozofike, principi i tij vetiak i drejtuar kundër të gjithë zotërave qiellorë dhe tokësorë, të cilët vetëdijen njerëzore nuk e njohin për hyjninë më të lartë. Filozofia nuk i fsheh aspak qëllimet e saj, por e bën të vetën profesionin e besimit të Prometeut.
Në mitin e Rënies Gjarpëri rrebel shtiu në ngasje Adamin dhe Evën duke i bërë të hanin frutin e ndaluar qe do t’i hapte atyre sytë dhe do t’i bënte të ngjashëm me Zotin. Akti i ngrënies i Frutit të Ndaluar pa lejë nga Zoti është një akt vjedhje i ngjashëm me vjedhjen prometeike të zjarrit, e për këtë arsye marksisti utopik Bloch quan Gjarpërin biblik “Prometeu i Bibles”.
Niçe në veprën Lindja e tragjedisë, mitit biblik të Rënies i kundërve mitin e Prometeut (sipas tij më tipiku i mitologjisë greke), si dy mite komplementarë që kanë në qëndër mosbindjen ndaj urdhërit hyjnor. Sipas tij miti i Rënies - i cili përshkruan tundimin e joshjen Evës prej gjarpërit dhe nepsin për të “ngrënë” frutin - përfaqsonte vlerat më të ulta njerzore (vlerat femërore); kurse kurajoja rebele e Prometeut - i cili sfidoi drejtpërdrejt autoritetin hyjnor dhe u vetësakrifikua për t’i dhënë njerzve zjarrin e diturisë - përfaqsonte vlerat fisnike mashkullore.
Zanati i parë që ngjiz kulturën e njerzimit është bujqësia - bash zanati i Kainit. Sipas Zanafillës të Biblës shkruhet që oferta bërë Zotit prej Abelit ishin kafshë shtëpijake, ndërsa oferta e Kainit ishin fruta, prodhime bujqësore. Dikotomia Abel-Kain është refleks i dikotomise popuj nomade barinj – popuj të ngujuar bujq. Agri-kultura (fjala “kulturë” rrjedh nga colere = me kultivue, banue, përkujdesur, kushtuar, konservuar) krijoi nevojën për të vëzhguar botën përreth; njeriu i lashtë konceptoi hapsirën duke matur largësinë e një fare të mbjellur nga tjetra, dhe konceptoi kohën si matje të ritmit stinor në pritje të kohës së përshtatshmë për të mbjellur, përkujdesur dhe korrur të mbjellat. Matja e tokës pasoi gjeometrinë dhe aritmetikën, ndryshimi i stinëve pasoi matjen e kohës, kalendarin, pozicionet e yjeve, dhe më pas varg vëzhgime të tjera që kushtëzojnë shkencat kryesore. Nevojat për t’u përkujdesur për të mbjellat ngujoi hordhinë primitive në një vënd të caktuar, të cilin e shndërroi në vëndbanim dhe më pas në qytet. Fjalë “qytet” përbën rrënjën e termit “qytetërim” - në latinisht termi civilis kishte disa kuptime të cilat dyndeshin të gjitha drejt një kuptimi: “çfarë është e qytetarit”, kurse Zanafilla dëshmon se qyteti i parë u themelua prej Kainit, i cili i dha edhe emrin. Qytetet dhe qytetërimet e para lindin në vende pjellore (lugina në mes Tigrit dhe Eufratit, lugina e Nilit etj) ku tepricat e prodhimit bujqësor mund të grumbulloheshin dhe si pasojë edhe të shkëmbeheshin. Riti i themelimit të qytetit në lashtësi përputhej me ritin e pjellorisë: qyteti inagurohej me buaj që tërhiqnin parmëndën duke punuar parcelën ku do të ndërtoheshin më pas muret mbrojtës të qytetit; fitimtarët e quanin të kryer asgjësimin e qytetit armik vetëm pasi shbënin së mbrapi ritin themelues - mbasi vritej, pritej, digjej dhe shëmbej gjithçka pa lënë gur mbi gur, teritori i qytetit të pushtuar vihej nën parmëndë dhe në tokën e punuar hedhej kripë për t’a shterpëzuar (Kartagjena).
Përkujdesja për të mbjellat, përdorimi i mjeteve të punës, zbutja e specieve të egra në drithëra me rendiment krijoi kushte fillestare për zhvillimin e mendësisë të progresit teknologjik. Kjo hipoteze mbështet edhe prej dëshmisë të Zanafillës për kainitët (fisi i Kainit), prej të cilëve rrodhën zanati i përpunimit të metaleve dhe zejtaritë e ndryshme (Zan. 4, 20-22). Përpunimi i metaleve në lashtësi lidhet ngushtë me fabrikimin e armëve - kështu herë drejtpërdrejt dhe herë me qarqe të shkurtër mund të përvijosen lidhje midis mitit të Rënies dhe mitit të Prometeut, të cilët përshkuajnë në mënyra të ndryshme të njëjtën të pabërë prehistorike. Shtënë në ngasje prej Luçiferit, ngrënia e Frutit të Ndaluar i “hapi sytë” dhe i “bëri si Zoti” Adamin dhe Evën (për pasojë tërë njerëzimit të prejardhur prej tyre), po njësoj Prometeu i vjedh perëndive sekretin e zjarrit (simbol i të vërtetës) për t’ia dhënë njerzëve me qëllim për t’i bërë ata të fuqishëm si perënditë e Olimpit. Në deshifrimin e zakonshëm që i bëhet mitit prometeik simboli i zjarrit është konsideruar rëndom si simbol i diturisë, shkencës, teknologjisë etj, duke lënë pas dore kuptimin e dashurisë seksuale të dëshmuar nga shprehja e ndeshur në shumë gjuhë: “zjarri i dashurisë”. Në psikoanalizë vjedhja e zjarrit sipas Gaston Bachelard (Psikanaliza e zjarrit) është imitim dhe emancipim i fëmijës ndaj atit, të cilit i vjedh shkrepset për ndërmarje zjarrvënëse - kurse lidhja ndërmjet zjarrit (pyreis) dhe aktit seksual, e vënë në pah prej Hesiodit dhe Frojdit (Përftimi i zjarrit), ndeshet deri edhe tek hymnet vedikë. Kuptimi biblik i “njohjes” përputhet me kryerjen e aktit seksual sepse ngrënia e Frutit të Pemës të njohjes të mirës dhe të keqes (simbol i organit seksual femror të Evës) simbolizon kryerjen e aktit seksual. Zjarri në zeje dhe teknologji përbën elementin kryesor për përpunimin e lëndës së parë, kështu termave sinonimë prometeik dhe faustian - të përdorur rëndom në kuptimin e sundimit teknologjik modern - mund t’i shtohet edhe kainik dhe satanik, në rastin kur sundimi teknologjik ushtrohet pa dashuri për gjërat e krijuara.
Në botën greke të lashtë, ose sipas mendësisë helene Prometeu nuk konsiderohej hero si rëndom në kohët e sotme, përkundrazi quhej fajtor, sepse për faj të tij, dmth prej aktit prometeik të vjedhjes së zjarrit perëndive, gjithësia nuk përjetohet më si një dhuratë hyjnore, por vetëm si një send i përdorur për qëllime vetjake. Saktë në të njëjtën mënyrë konsiderohej në tragjedinë Prometeu i ngujuar të Eskilit. Ky konvertim vlerash në të kundërt: Prometeu nga figurë negative në pozitive, është një keqkuptim me dashje i romantikëve, e në të njëjtën hulli keqkuptimi endet edhe Kadare në esenë e tij për Eskilin.
Një tjetër shëmbull i komplementaritetit hebraizëm-helenizëm: i njëjtë keqkuptim me dashje apo me keqdashje i ështe bërë figurës hebraike (dhe të krishterë si trashëgimi) të Luçiferit/Satanit nga romantikët që konvertuan figurën e tij nga negative në pozitive: Satani i paraqitur si mirbërës i racës njerzore, që bëhet copë t’i sjellë dritën (etimologia nga latinishtja lucifĕru(m) = sjellës i dritës) ose zjarrin, diturinë, njohjen vdekëtarëve të racës njerzore, dhe për këtë u dënua nga një Zot keqdashës që adhurohet nga profanet naivë. Ky është me pak fjalë Kulti i Satanit si modë ezoterike e modernitetit, për të cilën flitet në një shkrim që kam përkthyer kohë më parë, e që e gjeni këtu.
Me fjalë të tjera nuk eshtë satanik vetem Hitleri dhe Stalini, por mund te jenë edhe kundështarët e tyre, qoftë edhe pa e ditur, qoftë pa dashje, e qoftë me dashje e keqdashje. Hitleri dhe Stalini kanë vënë në praktikë dhe radikalizuar me sukses të njëjtën kulturë që kanë edhe kundeshtarët e tyre, dmth në plan të fundit dallimi midis tyre dhe kundështarëve është vetëm sasijor, aspak cilësor, janë pjellë të së njejtës kulturë.
Fund i pjesës dytë
pjesën e mëparshme e gjeni këtu
