Më 14 korrik të vitit 1902, në orën 9 e 47 minuta të mëngjezit këmbanorja e sheshit San Marco të Venecias, ngjitur ndodhet katedralja me të njëjtin emër (1), u rrëzua me rropamë, tym e pluhur. Kjo ngjarje ishte një tragjedi e vërtetë për venecianët që konsideronin kullën një simbol përfaqsues të shpirtit të qytetit, jo më kot kulla quhet prej tyre “padroni i shtëpisë”, pra ata identifikohen me të. Për të kuptuar disi tragjizmin e situatës mbas rrëzimit, imagjinoni sikur banorët e Tiranës do të shihnin një mëngjez Kullën e Sahatit të shndërrohej në minutë në një pirg pluhuri, suvaje dhe tullash.
Kjo ndodhi bëri përshtypje të madhe në tërë Italinë, madje në tërë botën. Shtypi i vendit dhe shtypi ndërkombtar mori pjesë aktive në diskutimin më pas për të dalluar shkaqet, fajet dhe fajtorët e rrëzimit. Gjithashtu mediat morën pjesë edhe në debatin e ndezur se çfarë do bëhej më pas me kullën; si gjithnjë në këto raste diskutimi publik, ndarë në dy parti pro dhe kundër rindërtimit: pro stilit të ri apo për imitim të mëparshmit, pro teknologjisë së re të materialit apo përdorimin e materialit ndërtimor të dikurshëm të kullës. Bashkia e mbledhur me urgjencë që në mbrëmje të ndodhisë fatkeqe mori vendim për rindërtim me parullën e famëshme: “Siç ishte, dhe aty ku ishte”, por debati vazhdoi për vite me rradhë deri kur kulla e rindërtuar u inagurua 10 vjet më vonë.
Arkitekti Gustavo Giovannoni shkruan në vitin 1929 lidhur me këtë debat:
Lumej boje janë derdhur pro dhe kundër rindërtimit, për stilin e ri ose për imitimin e të vjetrit. Dhe teorikisht të gjithë kishin të drejtë. Por kush ndodhej në Venecia në vitet kur kambanorja nuk ekzistonte më, nuk mund të kishte dyshime: Venecia, pa direkun kryesor që, nga skaji më i largët i lagunës ose nga deti i hapur Adriatik, lajmëronte mbretëreshën e detrave, nuk ishte më Venecia: Sheshi i Shën Markut nuk e kishte më harmoninë dhe kuptimin e tij … . Në këtë konflikt midis qëndrimeve të ndryshme të arsyes, midis arsyes dhe ndjenjës, qendron tragjedia e restauruesve.
Metoda e punës së përshkruar në shkrimin e kaluar për “shpikjen e fasadës” gotike të Duomos së Milanos dhe Firences, ishte praktikë e rëndomtë punë në shekullin XIX falë mësimeve të Eugène Viollet-Le-Duc, i cili pretendonte se:
restaurimi i një ndërtese nuk është konservimi i saj, riparimi ose rindërtimi i saj, është rikthimi i saj në një gjendje kompletimi që mund të mos ketë ekzistuar kurrë më parë.
Sipas Viollet-le-Duc, nisur nga mbeturinat antike, arkitekti duhet të hartojë një projekt të ndërtesës bazuar në një model ideal duke e sjellë ndërtesën në një gjendje mbase kurrë të qenë më parë, por që i shkon për shtat. Pra pikërisht çfarë quhet sot një fals historik, alias “shpikja e fasadës” të shqyrtuar në rastin e Duomos së Milanos dhe Firences, analoge me rastin e restaurimit të Notre Dame të Parisit të kryer nga Viollet-le-Duc dora vetë. (2)
Mësimet e anglezit Ruskin ishin krejt kundërta me të francezit Viollet-le-Duc (këtu “qendron tragjedia e restauruesve”, shiko citimin më lart të arkitektit italian), sipas tij ndërtesa i ngjan një organizmi të gjallë: lind, ndryshon, vdes, dhe koha mund të rrisë vetëm hijeshinë e saj. Në një ndërtesë, historia peshon shumë më tepër se sa estetika:
I ashtuquajtur restaurim është lloji më i keq i shkatërrimit, i shoqëruar nga një përshkrim i rremë i sendit të shkatërruar …
As publiku dhe as ata që janë përgjegjës për mirëmbajtjen e monumenteve publike, nuk e kuptojnë kuptimin e vërtetë të “restaurimit”. Do të thotë në shumicën e rasteve: shkatërrim më i plotë që ndërtesa mund të pësojë, një shkatërrim nga i cili nuk mund të rikuperohet as edhe një mbetje e vetme; një shkatërrim i shkaktuar nga përshkrimi i rremë i sendit të shkatërruar. Eshtë e pamundur, krejt e pamundur siç është të sjellësh të vdekurit në jetë, për të rifituar çfarë mund të kishte qenë grandioze apo e bukur në arkitekturë … ndërmarrja është një gënjeshtër këmbë e kokë.
J.Ruskin, Shtatë llambat e arkitekturës (1849).
Sipas William Morris (dishepull i Ruskin) një monumenti të rrënuar, në vend të restaurimit, i duhet “tutela (…) për të shmangur degradimin nëpërmjet kujdesit të përditshëm”.
Rasti në shqyrtim e përshkruan shkëlqyeshëm raportin e njeriut me kohën, që pamëshirë kalon, dhe vdekjen, anipse në mënyre ambige: nga njëra anë dëshira për të rikrijuar status quo-në origjinale (Viollet-le-Duc), nga ana tjetër keqardhja për kohën që kalon dhe gjithçka shkatërron (Ruskin). Raporti i njeriut me gërmadhat e ndërtesës dhe historisë, dëshmon për raportin e njeriut me kohën, më saktë me vdekjen, akoma më saktë me ankthin e vdekjes, i cili shfaqet ashtu si ndjehet, në mënyrë të dyfishtë: origjinalisht pozitivisht si tejkalim në dimension më të lartë dhe realisht negativisht si ankth poshtërues për njeriun e rënë poshtë në vdekje shpirtërore.
Ky ankth ka qenë karburanti që ka ushqyer, dhe do vazhdojë të ushqejë, debatin për prishjen e Teatrit Kombëtar. Njeriu e zbraz ankthin e brëndëshëm shkatërrimtar ekzistencial ku të gjejë mundësi mbi mjedisin për rreth ose mbi të tjerë krijesa të ngjashmë me të, me iluzionin që në këtë mënyrë shkarkohet dhe lehtësohet. Dhe vërtet lehtësohet fillimisht, por bota dhe ekzistenca është rrethore, gjërat kthehen mbrapsht si bumerang, dhe më me forcë goditëse se janë hedhur më parë. Pra ankthi i vdekjes shtohet vazhdimisht, krahas me iluzionet që natyrshëm e shoqërojnë; akselerimi i ankthit është thelbi i progresit (negativ). Zgjidhja e problemit është Restaurimi i njeriut në gjëndjen origjinale, pastaj shihet të restauruhen dhe rregullohen të tjerat. (3)
Për kuptimin e çështjes nga pikpamja më sipër, është tejet iluminues rasti i tempullit sinkretik (shintoist dhe budist) Kasuga Taisha në Japoni, i cili restaurohet në një mënyrë tejet origjinale dhe tepër domethënëse. Tempulli në fjalë shëmbet i tëri çdo 20 vjet dhe rindërtohet përsëri i tëri në mënyrë ciklike sipas teknologjisë antike e me materiale antike “aty ku ishte, dhe siç ishte”. Eshtë mjaft domethënës fakti që në këtë rast ushtrohet një ritual që rivendos me ceremoni hyjninë e besuar në tempullin i ri. Kjo është një mënyrë orientale, dmth shpirtërore ose fetare, për të shmangur ankthin e vdekjes, gjë që në oksident ushtrohet si ritual shkencor laik i ushtruar me eskavatorë dhe buldozerë të ngarë nga revolucionare prishtarë të reklamuar nga kundërevolucionarë konservatorë me demostrata.
Nuk është rastësi që Ruskin dhe Viollet-le-Duc ishin përkatësisht anglez dhe francez, të cilë përfaqsojnë shkëlqyeshëm e më mirë nuk bëhet dy lloj qëndrime komplementarë standard (origjinalisht, se realisht janë konfliktualë) që njeriu ka ndaj botës, të përfaqsuar saktë nga mendësia angleze (vikinge, nordike, abstrakte, jofigurative, protestante ose anglikane etj) dhe mendësia franceze (latine, sudiste, reale, figurative, katolike etj), e ndeshur në shumë raste personalitetesh të tjera, edhe në disiplina të tjera. Psh rasti më iluminues është “koncepti anglez i kopshtit” me bimësi të lënë pas dore, njëlloj si në natyrë dhe të rregulluar dhe sistemuar nga dora e njeriut, siç janë zakonisht parqet publikë. Koncepti anglez i kopshtit si mosndërhyrje në natyrë duke e lënë të lirë të harliset sipas kapriços ose rastit, dhe “koncepti francez i kopshtit” që qeth e rregullon kaosin e natyrës sipas rregullave gjeometrike dhe logjike njerzore (shëmbulli i parqeve publikë) (4). Të dyja këto koncepte përkojnë përkatësisht me tregun e lirë, shpikje anglo-saksone, dhe konceptin statalist të shkajshën francez të prejardhur nga shtet-kombi i Mbretit Diell që u përforcua skajshëm nga Revolucioni, i cili për absurd lindi si kundërvënie e skajshme kunder shtypjes që ushtronte statalizmi, rëndom mëndësi frënge (kontroll mbi tregun e lirë).
Dy esenca ka në botë, yin e yang, të cilat farfurijnë forma pa fund, e që sipas kontekstit i vishen emra teatralë tragjikomikë: figurë dhe kundërfigurë, Ruskin dhe Viollet-le-Duc, Dostojevkij dhe Tolstoj, Don Kishot dhe Sanço Panço, Shatobrian dhe Hygo, Don Camillo dhe “don” Peppone, Zog dhe Nol, Kadare dhe Dritëro etj etj etj pa fund figura, në çdo kontest historik dhe gjeografik, në elita dhe në shtresa shoqërore çfardo, deri edhe në këtë blog i gjeni me dyzina figura të ngjashme të kundërvëna. Në një shkrim të mëparshëm kam fol për këtë temë, megjithse në mënyrë negative, e gjeni këtu me titull: Aritmetika e budallenjve, 1+1=1. Por nuk kam përmend kundërtinë tragjikomike figurë-kundërfigurë në formën: person proprishjes së Teatrit dhe person kundërprishjes së Teatrit. Po e riparoj gabimin duke e kompletuar dhe restaurimin e shkrimit të copa budallejve. Ja edhe unë si copë budallai merrem me vepra restaurimi të shkrimeve të dikurshëm.
.---------------------------------------------------------------------------------------------------
(1) Rasti venecian i ndarjes së këmbanores prej Bazilikës (katedralia) lidhet me strukturën e veçantë të konceptimit dhe organizimit të Mbretëreshë së Detrave, ku fuqia shtetërore nuk i bindej fuqisë fetare si rëndom kudo (kulla=shteti, bazilika=kisha). Në fakt bazilika varej nga shteti, ishte e varur nga doge dhe jo nga patriarku që e kishte katedren në kishën e shën Pjetrit. Kjo ndarje arkitekturore vleu si parakusht për ndarjen e fuqive që krijoi Republikën e Venecias, rasti i parë themeltar për demokracinë moderne si fuqi detare, tregtare, finaciare. Ky ishte modeli për Anglinë që më vonë vetëm zmadhoi dimensionet si Mbretëreshë e Oqeaneve dhe si demokraci ndëroqeanike dhe ndërkontinentale.
(2) Eugène Viollet-le-Duc është arkitekti restaurator i Notre Dame të Parisit, të cilën e shpëtoi nga shëmbja dhe rrafshimi përfundimtar Viktor Hygo që ndërgjegjsoi opinionin publik nëpërmjet romanit homonim. Në kohën e Hygoit, viti 1831, katedralja ishte krejtësisht braktisur dhe kthyer në gërmadhë.
Në tetor 1793, qeveria revolucionare urdhëroi të shkatërroheshin të gjithë statujat që e zbukuronin (urdhëri u zbatua), dhe në dhjetor filozofi iluminist Henri de Saint-Simon shprehu qëllimin e tij për të blerë katedralen dhe më pas për ta shkatërruar. Afaristë të ndërtimit të kohës (mafia e ndërtimit) nxisnin prishjen e Notre Dame duke e përshkruar:
Një gërmadhë e vjetër, një mbeturinë e kohërave tepër të errëta, e cila zë një hapësirë që mund të përdoret në një mënyrë fitimprurëse, për të ndërtuar pallate të hijëshëm dhe elegante, për francezë të aftë dhe me tepër pasuri.
(3) tempulli simbolizon njeriun si divinitet, trupi përfaqsohej nga ndërtesa, ndërsa shpirti nga vendi i shenjtë, që në tempullin hebre është sancta sanctorum, alias altari në kishën e krishterë.
Kur Mesia shfaqet, Tempulli ose prishet ose braktiset, në përputhje me mënyrën konkrete si pritet Mesia (shembull historik: prishja e Tempullit të Jeruzalemit mbas ardhjes së Krishtit, Jezui, i përbuzur nga dijetarët e Tempullit, e profetizoi këtë ngjarje historike). Sido të ndodhë shfaqja e Mesisë anulon automatikisht Tempullin; Prania Konkrete anulon Simbolin që ka vlerë vetëm si pritje.
(4) Ndërtimi i kopshtit, më konkretisht kopshtit të vilave aristokratike, është një arti i madh, pamvarsisht se pak i konsideruar, i cili pati një bum në fillimet e shek. XIX, jo rastësisht pikërisht në kohën e restaurimit ndërtimor dhe Restaurimit shoqëror të mbas Revolucionit, shqyrtuar gjërë e gjatë në shkrimin e kaluar. Dhe jo rastësisht akoma: arti i kopshtit interpretohet si realizim i dëshirës arketip të njeriut për Kopshtin e Edenit të humbur në zanafillë të historisë.
pjesën e mëparshme e gjeni këtu
