Edipi mbret është thjesht një libër i verdhë që refuzohet të jetë ekskluzivisht i tillë. Bëhet fjalë për një mystery story… - Maurizio Bettini, Veshët e Hermesit
Sa më tepër njerëzit veprojnë në mënyrë sistematike, aq më me efikasitet mund t’i godasë rasti.
Njerzit që veprojnë sistematikisht duan të arrijnë një qëllim të caktuar. Rasti i godet më rëndë kur arrijnë në sajë të tij të kundërtën e qëllimit të tyre, pra nga çfarë ata frikësohen dhe përpiqen ta shmangin (për shembull: Edipi) - Durrenmatt, 21 pika për “fizikanët”
Në një shkrim të nderuarit koleg xixa lidhur me betejën intelektuale post vitit 89-të (alias epoka me plot gojën postmoderne) rreth figurës së Skënderbeut, nxorri krye teza rëndom postmoderne që historia është rrëfim, dhe për pasojë historiani është rrëfimtar. Me fjalë të tjera historia nuk dëshmon asgjë objektive dhe historiani nuk mund të rrëfejë kurrgjë objektive, e me fjalë akoma më të tjera, historia nuk i bindet asnjë lloj ligji, meqë shkencat humane nuk kanë ligje objektive si shkencat ekzakte.
Kjo çështje, e raportit të njeriut me botën, është kardinale jo dosido, sepse tejkalon disiplinën e historisë, madje edhe filozofisë së historisë, duke i hapur kapakun vazos së Pandorës mbushur plot me pyetjet më problematike që mundojnë njerzimin në shekuj: bota është Kaos absurd apo Kozmos harmonik? Rasti apo Domosdoshmëria, që do të thotë bota është e panjohëshme, adsurde dhe pa kuptim, apo e njohëshme në mënyrë racionale? Nga e cila pason pyetja: njeriu pëson ndodhi të rastit, apo zotëron çfarë ndodh rreth tij? Mund të vazhdohet tej e më tej me pyetje të ngjashme lidhur varg midis tyre, por është qesharak pretendimi që mund të trajtohen, edhe kaq pak sa janë përmëndur, me dy faqe shkrim blogu.
Megjithatë ekziston një mënyrë për t’i përballuar me dy faqe, duke përmbysur në të kundërt sensin e tezës që nisi muhabetin: historia është rrëfim, dhe për pasojë historiani është rrëfimtar. Pra nëse historia është fiction (për pasojë historiani është një letrar fiction), ndoshta e vërteta objektive ndodhet brenda rrëfimit artistik si e vërtetë artistike. Atëherë mënjëanë ngjarjet reale dhe shqyrtojmë ndonjë fiction safi, pikërisht çfar sapo e bëj me një roman policor. Dhe jo pa arsye policor, sepse halli kryesor i një roman të tillë është të rrëfejë zbulimin e të vërtetës objektive rreth një krimi të kryer, dmth rreth një ngjarje historike. Dhe jo pa arsye kam zgjedhur romanin Premtimi të Durrenmatt, i cili është shumë më tepër se thjesht roman policor, dhe autori është shum më tepër se një shkrues librash të verdhë.
Durrenmatt përdor romanin policor për të përballur çështjen e qasjes së njeriut ndaj botës, që në kod hetimi policor do të thotë: a mund të arrihet e vërteta (dhe më pas drejtësia) nëpërmjet thjeshtë përdorimit të arsyetimit ose logjikës përgjatë hetimit policor? (ose përgjatë çdo lloj hetimi tjetër, i çdo natyre qoftë). Dhe nuk është i vetmi autor që përdor romanin policor me të tjera synime jashtpolicore. Për të mos u zgjatur më tej më kot, i bie shkurt duke sjellë katër citime nga emra shumë të njohur që kanë bërë të njëjtën hata si të Durrenmatt:
Në formën e tij më origjinale dhe autonome, romani policor presupozon një metafizikë: ekzistencën e një bote “përtej fizikes”, të Perëndisë, të hirit - dhe atij hiri që teologët e quajnë iluminues. Dedektivi mund të konsiderohet edhe bartës i Hirit iluminues (…). Pakorruptushmëria dhe pagabueshmëria e dedektivit, jeta e tij pothuajse asketike (. . .), fakti që nuk përfaqëson ligjin zyrtar, por ligjin në mënyrë absolute, aftësia e tij për të lexuar krimin në zemrën njerëzore - përveç se në gjërat, dmth në të dhënat provë - dhe për ta parandjerë, e veshin me dritë metafizike, e bëjnë një të zgjedhur - Leonardo Sciascia, Histori e shkurtër e romanit policor
Unë besoj se njerëzit pëlqejnë librat e verdhë, jo sepse kanë të vdekur të vrarë, as sepse festojnë triumfin e rendit përfundimtar (intelektual, social, ligjor dhe moral) mbi çrregullimin e fajit. Ndodh kështu sepse romani policor përfaqson një histori të hamendësuar në gjëndje të pastërt. Por edhe një diagnozë mjekësore, një hulumtim shkencor, madje edhe një përsijatje metafizike janë raste hamendësimi. Në fund të fundit, pyetja themelore e filozofisë (si edhe ajo e psikoanalizës) është e njëjtë me romanin policor: i kujt është faji? Për ta ditur fajin (për të besuar se mund të dihet), duhet të supozohet se të gjitha faktet kanë një logjikë, logjikën që i ka imponuar atyre fajtori. Çdo histori hetimi dhe hamendjeje na tregon diçka pranë të cilës ne jetojmë prej kohësh (citim pseudo-heideggerian). Tani është e qartë përse historia ime themelore (kush është vrasësi?) degëzohet në shumë histori të tjera, të gjitha histori hamëndjesh të tjera, të gjitha përreth strukturës së hamendjes përsa e tillë - Umberto Eko, Anëshkrim i Emri i trëndafilit
Ç’është një roman i verdhë? Një përpjekje për të organizuar kaosin - Witold Gombrowicz, Ditar
Një libër filozofik duhet të jetë nga njëra anë një lloj shumë i veçantë i romanit policor, e nga ana tjetër një lloj romani fantashkencor. Për roman policor, nënkuptojmë që konceptet duhet të ndërhyjnë, me një zonë pranie, për të zgjidhur një situatë lokale - Gilles Deleuze, Ndryshim dhe përsëritje
Nëntitulli i romanit Premtimi të Durrenmatt “Një requiem për romanin policor” është kodi i leximit të librit, e meqë, siç u tha, Durrenmatt përdor zhanrin policor për të përballur çështjen e qasjes së njeriut ndaj botës, ateherë romani rropatet për më tepër, edhe si “requiem për arsyen që pretendon se shpjegon botën”. Ky është titulli dhe nëntitulli i vërtetë i romanit, ndonëse i nënkuptuar.
Romani në fjalë, një parodi e hatashme ngambrapamoderne, përmban qëllimshëm të gjitha elementët klishe tipike të romanit policor klasik, nuk mungon asgjë: komisari (fuksi Matthai) me intuitë dhe logjikë gjeniale i rrethuar nga kolegë kaqolë gjithnjë jasht pistës së hetimit, viktima e pafajshme (vajzë 7 vjeçare), sadisti serial killer (parodi e arketipit ujk-Kësulkuqe: vajza e vrarë ishte veshur me të kuqe - njësoj si 3 viktimat e mëparshme - dhe mbante në dorë një shportë me kurabie që po ja çonte gjyshes në shtëpi). Por gjithçka tjetër mungon, ndryshe nga policori klasik, në këtë rast komisari dështon sepse nuk arrin të zbulojë fajtorin dhe krimineli nuk paguan për krimin, pra përveç hetimit dështon edhe drejtësia si pasojë. Mandje ndodh edhe e kundërta e klasikut: një person i pafajshëm vret veten në hetuesi sepse i dyshuar gabimisht si fajtor; ndërsa vetë komisari Matthai, duke sakrifikuar gjithçka për të zbuluar krimin, karrierën dhe zanatin (jep dorëheqjen për të aplikuar një metodë hetimi jasht dhe kundër praktikës policore standard), çmendet dhe degradon në mizerje të plotë mbasi nuk qullos gjë në zbardhjen e ngjarjes. Vetëm mbas shumë vitesh, rastësisht ish shefi i tij zbulon identitetin e autorit të krimit, vdekur rastësisht nga një aksident automobilistik, dhe vrapoi ta lajmëronte. Por tashmë Matthait nuk i interesonte më asgjë, megjithse për vite me radhë kish jetuar me maninë e zbulimit me çdo kusht të fajtorit.
Autori nuk lë të nxirren përfundime nga lexuesi, me gojën e ish shefit të komisar Matthait, të ndërgjegjsuar mbas pilafit, i vetërrëfehet romancierit që flet në vetë të parë (takuar rastësisht në një konferencë letrare për romanin policor), duke shpjeguar qartë me dy faqe se romanet policorë propagandojnë iluzionin që Logjika e arrin me domosdo Zgjidhjen; gjë e pamundur në realitet, sepse jeta është e dominuar nga Rasti absurd. E jo rastësisht ngjarja ambjentohet në Zvicër, vëndi par excellence i precizionit racional ku “shkojnë punët sahat fare”, konsideruar nga Durrenmatt “kolerë kolektive” e atdheut të tij prej sahatxhinjsh shekullorë.
Si përfundim: nëse në epokën postmoderne është i pamundur libri i verdhë, atëherë është e pamundur e Vërteta në çdo fushë dhe Drejtësia në çdo rast, sepse intelekti njerzor nuk është më mjeti që kap të vërtetën, racionaliteti nuk kontrollon dot kaosin. Por paradoksalisht, vetë fakti që iracionaliteti analizohet racionalisht në kërkim të logjikës së absurdit në një kontest metafizik - siç ja bën yzmetin edhe Durrenmatt (dhe psikoanaliza) që zëvëndëson moralin praktik racional të policit me një moral metafizik iracional - dëshmon për mundësinë potenciale se Kaosi mund të organizohet sipas ligjesh deterministë duke u shdërruar në Kozmos. Të gjithë kritikëve artistikë të romanit - më saktë, të gjithë ata që kam mundur të lexoj - i ka shpëtuar fakti që autori i krimit vdiq rastësisht në një aksident automobilistik, pikërisht kur po shkonte të takonte një tjetër kësulkuqe të yshtur nga komisari si kurth joshës për ta zënë me presh në dorë ujkun e panjohur. Po i njëjti rast që u bë shkak të pengohet hetimi dhe zbulimi i fajtorit, shkaktoi edhe dënimin e fajtorit. Pra edhe në këtë rast drejtësia u bë (në dukje rastësisht dhe pa kuptim, por edhe fatalisht-metafizikisht), megjithse asnjë tokësor nuk e vuri re. Por gjë kjo pa shumë rëndësi tokësore sepse tokësorët janë si gur bilardoje të një loje qiellore që i trashedenton, dhe për të kuptuar tërë lojën, termi “kozmos” duhet konceptuar i përdorur në kuptimin e hershëm, si bashkësi e botës toksore dhe qiellore, e kësaj bote dhe asaj bote trashendente të bëra një bashkë. Me fjalë më të tjera, pa konsideruar efektin e botës tjetër, kjo botë rezulton absurde dhe pa kuptim, gënjeshtare, kriminale dhe pa drejtësi, pra nuk meriton të jetë. Çdo pistë e çfardo hulumtimi në këtë botë, të çon fatalisht drejt absurdit nëse zhbirimi mbetet në llucë këtu dhe tani në tokë, pa konsideruar njëkohësisht edhe qiellin, trashendencën iluminuese, që rri si vegim mbi llucë. Pra e vërteta tamam është një dhe vetëm një si “kozmike”, dy të vërtetat që e përbëjnë, jane dy gjysëm të vërteta që rezultojnë më keq se gënjeshtra nëse të konsideruara veç e veç, siç ndodh psh në politikë: e vërtetë majtas dhe e vërtetë djathtas, ose në filozofi: e vërtetë fizike dhe e vërtetë metafizike, ose në teologji: e vërtetë toksore dhe e vërtetë qiellore, ose ne shkencë: e vërtetë shkence ekzakte dhe e vërtetë shkence humane etj, etj, ngado dy fele kozmike.
Prandaj kur tokësori Umberto Eko shkruan citatin lartpërmëndur shkëputur nga libri i verdhë Emri i drandofilit:
Në fund të fundit, pyetja themelore e filozofisë (si edhe ajo e psikoanalizës) është e njëjtë me romanin policor: i kujt është faji?
harron, apo bën sikur se ashtu osht i pun (lluce), që pyetja zanafillorisht është teologjike, prandaj sagllam duhet pyetur pak më ndryshe: i kujt është faji origjinal? dhe pak më gjatë: i kujt është faji i mëkatit origjinal?
Pra Mesia i pritur në shekuj ngado në botë në forma dhe besime të ndryshme, paraqitet së pari si komisar policie i Providencës, si pun fuksi providencial që zhbiron ngjarjen e dyshimtë të Zanafillës duke treguar se “faktet kanë një logjikë, logjikën që i ka imponuar atyre fajtori” (citim gjenial i Ekos), e natyrshëm si pasojë çliron faktet nga logjika fajtore që i ka imponuar atyre Fajtori.
Ti qe jeton ne Itali mund te na japesh me shume informacione rreth atmosferes politike.