Kush tallet, tallet me turinin e tij - populli
a thua se Poseidoni, ndërsa ne humbnim
kohën andej, zgjeronte hapësirën këndej.
(Brodskij, Odiseja Telemakut)
… në poezinë dhe në romanin modern koha si fenomen i perceptuar gjithnjë e më shumë vjen duke u shndërruar në hapësirë, që lidhet drejtpërdrejt me teoritë e relativitetit e cila e nxjerr të pandashëm raportin Kohë-Hapësirë. Kjo tendencë krijuese në letërsinë moderne merret si destruksion i kohës në kuptim thjesht objektiv - Ibrahim Rugova
Arketipi i romanit është Odiseja e Homerit, ndërsa arketipi i personazhit protagonist të romanit - alias heroit -, është Uliksi, i cili është njëkohësisht edhe arketipi i udhëtarit që çvendoset në kohë dhe hapsirë duke ndryshuar vazhdimisht Kontestin: pelegrin, ikanak, anijembytur, varfanjak, lypsar, vulëhumbur, luftëtar, mbret, por në të njëjtën kohë duke mbajtur të pandryshuar Tekstin: ndjenjë përgjegjsie për shokët, dashuri e pavdekshme për gruan e tij (Penelopën), respekt birnor për prindërit dhe dhëmbshuri prindërore për të birin (Telemakun), dashuri për vendlindjen (Itakën). Ekuilibrin gati të pamundur midis Tekstit me Kontekstit, Uliks finoku e bën të mundur nëpërmjet dredhisë (Kontekstit) që ka për finalitet drejtësinë (Tekstin).
Për këtë arsye në çdo kohë figura e Uliksit ka magjepsur poetët, të cilët e kanë thirrur, rimishëruar, rikrijuar dhe pyetur vazhdimisht. Si të thuash figura e Uliksit ka udhëtuar në histori të letërsisë në forma nga më të ndryshmet, dmth në Kontekste nga më të ndryshmet, por në përgjithsi duke humbur Tekstin vazhdimisht për shkak të rritjes së entropisë. Të përshkruhet ky udhëtim është i pamundur edhe me një libër të tërë, sepse i bie të shkruhet e gjithë historia e letërsisë perëndimore. Kështu, në përputhje me ndërmarrjen e shkrimeve në seri, do të them dy fjalë lidhur me udhëtimin e fundit të Uliksit në epokën moderne.
Besoj se intelektualët e mdhenj e kanë kuptuar tashmë se e kam fjalën për Uliksin e Xhojsit, i cili vetë e ka përcaktuar veprën e tij “një Odise moderne”. Ndërsa Uliksi homerik udhëtonte nëpër botë për vite me radhë, personazhet e Xhojsit vagabondojnë rrugëve të vetëm një qyteti (Dublinit) duke frekuentuar klube dhe bordello në një ditë-natë të vetme. Personazhet e tij kanë karakteristika krejt të kundërta nga ato të heronjve homerikë: Uliksi modern, Leopold Bloom, nuk është aspak finok dhe guximtar dhe gruaja e tij Molly, ndryshe nga Penelopa, e tradhëton burrin e saj. Tjetër koincidencë homerike: Bloom (Uliksi), që ka humbur birin e tij të vetëm - vdekur që fëmijë - dhe natyrshëm dëshiron të gjejë një bir të ri, takon Stefanin (Telemakun) që ka mohuar atin e tij biologjik dhe kërkon natyrshëm një figurë atësore që të zevëndësojë atin mungues (sipas shumë kritikëve Stefani është Xhojsi në rini, ndërsa Bloom është Xhojsi në moshë të thyer). Bloom arrin më në fund të bëjë atin dhe Stefani birin, por vetëm për pak orë sepse nuk arrijnë të mirren vesh, duke i rënë njëri gozhdës e tjetri patkoit në një bordello. Ka pa fund koincidenca homerike të këtij lloji: sirenat janë dy bariste në një kafene të Dublinit, Ciklopi është një antisemit i tmerrshëm, episodi i Çirçes zhvillohet në bordello ku herojtë atë e bir transformohen në derra etj.
Romani ka pjesë ku pornografia është sheshit ose e nënkuptuar, Uliksi modern paraqitet duke i rënë me dorë, duke dhjerë në hale, në orgazëm e sipër, i joshur seksualisht nga bythët e skulpturave prej mermeri etj. Nuk ka dëshmi që Xhojsi është dhi tu qesh duke ju lexuar Uliksi-n miqëve të tij siç bënte Kafka me Proçesin, por bën mu që edhe Uliksi është estradë; kushedi sa është zbavitur Xhojsi kur e ka shkruar.
Por Uliksi i Xhojsit ka diçka më tepër se Proçesi i Kafkës që e tregon Romanin si gjini letrare me vlerë providenciale, vazhdimsi moderne e Librave të Shenjtë.
Hapsira dhe koha rrudhosen në hapsirën e vetëm një qyteti (Dublinit) dhe në një ditë të vetme (16 qershor 1904, saktë dita kur Xhojsi bëri seks për herë të parë me gruan e tij); kjo një dëshmi e shkëlqyeshme për arritjen e Fundit të Letësisë si fund i kohë-hapsirës historike, ose thënë ndryshe i Kohëve të Fundit të përmëndura në Librat e Shenjtë. Më konkretisht kjo do të thotë që në hapsirë-kohën fizike ka ndodh gjithçka çfarë kishte për të ndodhur, pra nuk ka më kuptim udhëtimi, gjeografikisht është shterruar edhe toka e deti të ndodhura përtej Shtyllave të Herkulit. Tani e vetmja mundësi udhëtimi është brënda vetes (unit) nëpërmjet rrjedhës së koshiencës (përroit të ndërgjegjes), që lexuar tamom Uliksi i Xhojsit më saktë duhet quajtur rrjedhë e subkoshiencës (përroi i pandërgjegjes), proçeset e së cilës kryhen përtej kohës dhe hapsirës (një dëshmi akoma më e shkëlqyeshme për ardhjen e Kohëve të Fundit, vetkuptohet edhe e Hapsirave të Fundit)
Xhojsi nuk përshkruan në një mënyrë lineare veprimet dhe mendimet e personazheve duke i vëzhguar ata nga një këndvështrim i privilegjuar siç kishte bërë letërsia deri në atë kohë, por i sjell ato taze siç ndjekin njëri tjetrin në kokën e tyre duke përzjerë perceptimet e rastit që ndjekin kaosin e ndodhive pa rëndësi të përditshmërisë: trafiku i automjeteve, dega pa gjethe e lëkundur nga një zog, kioska e gazetave, vorbulla e pluhurit, etj, përzjerë me reflektime metafizike me rëndësi kapitale për jetën, vdekjen, dashurinë.
Në fakt kjo mënyrë ekzistence kaotike është më pranë ekzistencës reale njerzore, lineariteti i qënies është iluzion i romanit klasik realist (i cili në të vërtetë është surealist), siç është iluzion sureal mënyra e perceptimit linear dhe racional i ekzistencës tonë për tu mbrojtur nga ankthi që shkakton kaosi iracional i qenësisë së pakontrollueshme të përditshmërisë. Nga kjo pikëpamje arti modern, dhe në rastin konkret të Xhojsit, ka vlerë të jashtëzakonshme për të kuptuar që përditshmëria e jetës së gjithkujt është potencialisht kryevepra mitologjike e vërtetë që ja kalon ku e ku Odisea-s së Homerit.
Fatkeqsisht rezulton e kundërta realisht: është turp të jesh njeri, gjë për të cilën dëshmon me ambiguitet edhe Uliksi i Xhojsit. Ka një listë të gjatë shkrimtarësh dhe artistësh të famshëm që nuk kanë arritur të lexojnë më tepër se tre faqe të këtij romani, disa janë shprehur negativisht dhe me përbuzje. Njërit që nuk pranoi ta lexonte romanin Xhojsi ju përgjigj: “Nëse Uliksi nuk ia vlen të lexohet, atëherë jeta nuk ia vlen të jetohet”. Në fakt Uliksi ndoshta ia vlen të lexohet (për kë di të lexojë tamom) dhe me siguri jeta ja vlen të jetohet, problemi është nëse ja vlen të jetohet jeta si Bloom (personifikimi i Xhojsit në moshë të thyer) që e mbylli aventurën 24 orëshe të tij duke e zënë gjumi pranë gruas, ndërkohë që vinte re gjysëm i përgjumur se dysheku i tij kishte ndryshuar formë; kishte marrë format e kurmit të jaranit që e kish përdorur shtratin bashkëshortor para tij. Sigurisht jarani kish përdorur edhe gruan e tij Penellopin, por pa ja ndryshuar format.
pjesën e mëparëshme e gjeni këtu
