Ç’dobi do të ketë njeriu të fitojë gjithë botën, nëse më pas do të humbë shpirtin e vet? Ose çfarë mund të japë njeriu në shkëmbim të shpirtit vet? - Marku, 8:36-37.
Teza që çdo krijues ka një ide fikse, e cila, hapur apo fshehur, përmbahet në tërë veprën e tij, i shkon për shtat më mirë s’bëhet Tomas Manit. Në tërë veprën e tij nuk ka bërë gjë tjetër veçse përshkrimin dhe psikologjisjen e figurës së artistit gjeni në epokën moderne, vëzhguar nga pikpamje dhe perspektiva të ndryshme, duke e rritur nivelin roman pas romani deri në veprën e tij të fundit Doctor Faustus. Ky roman kryevepër dhe këngë e mjellmës, është një alegori e fatit të artistit modern që lidh një pakt me Djallin njësoj si Fausti i Gëtes. Protagonisti i romanit Ardian Leverkuhn i shet shpirtin Djallit në këmbim të mprehjes së ndjenjave në mënyrë mbinjerzore, dhe për pasojë fitimit të aftësive gjeniale krijuese, me kushtin e pamundësisë për të dashur njeri, në kuptimin që çdo njeri i dashur prej tij duhej vdiste për shkak po të dashurisë së tij.
Romani në fjalë zakonisht interpretohet i kufizuar në rrafshin e kulturës gjermane duke paraqitur në mënyrë simbolike paktin historik të popullit gjerman me shpirtin e së keqes, për hir të dëshirës së shfrenuar për gjithëdije dhe gjithëfuqi, me përfundim logjik katastrofën e nazizmit. Ky lloj interpretimi është tepër mëndjengushtë, sepse fati i popullit gjerman nuk ka qenë dosido për kohën, në një farë kuptimi (jo vetëm sipas të kuptimit nazist) fati i Gjermanisë përfaqsonte fatin e tërë botës, gjë që përbën vlerën e veprës në fjalë: një vepër fiton vlerë të vërtetë kur vlersohet përtej kufijve kombëtarë.
Jo vetëm kaq, çfarë e bën këtë vepër të pashoqe, është ideja fikse e Manit përmendur më lart; nga pikpamja sociale leitmotivi i tërë veprës së tij ka qenë pozita e artistit në shoqërinë borgjeze, më saktë konflikti midis artistit dhe borgjezit, artit dhe interesit material (parasë), të cilat, parë më hollë, përthyhen si konflikt midis artit dhe jetës, sublimes dhe banales. Akoma më tepër e pashoqe nga pikpamja psikologjike: për Manin - si edhe për Gëten - artisti priret drejt patologjikes dhe kriminales. Kjo ide, e trajtuar si të thuash shkencërisht në esenë Vëllai im Hitler, rimerret dhe trajtohet edhe artistikisht në romanin në fjalë.
Ti beson në gjeninë që nuk paska të bëjë aspak me ferrin? Non datur! Artisti është vëlla me kriminelin dhe psikopatin - Doctor Faustus
Doctor Faustus është libër tepër voluminoz si faqe, por edhe si informacion jo më pak; përbën një enciklopedi të tërë të kulturës gjermane, filli i tregimit ndalet herë pas here nga përsijatje të sofistikuara për metafizikën, teologinë, alkiminë, muzikën etj, gjë që e bën leximin pak të vështirë për lexuesit dosido. Nëpërmjet figurës dhe biografisë së protagonistit fiction, ish-teologut dhe kompozitorit Ardian Leverkuhn (përzjerje e karaktereve të Berliozit, Niçes dhe Schonberg dhe ngjarjesh biografike të jetës së tyre), Man rrëfen disa shekuj të muzikës gjermane dhe arritjen në stacionin përfundimtar të muzikës moderne (dodekafonike) që thyen kanunet tradicionale. Prandaj romani në fjalë është quajtur prej Man “libri i Fundit”; Hans Mayer e quan “libri për Fundin”. Kjo një arsye më tepër (dhe më e rëndësishmja si arsye) për ta quajtur romanin më madhor të shkruar ndonjëherë, sepse shteron krejtësisht problemin e artit nga pikpamja negative e Providencës: Leverkuhn është arketipi i artistit demiurg, i shfaqur si mesi shpëtimtar në Ditët e Fundit (sipas konceptimit fetar të historisë), ose Fundit të Historisë (sipas konceptimit laik). Jo rastësisht kompozimi më madhor i Leverkuhn titullohet Apocalypsis cum Figuris.
Edhe si kompozicion Doctor Faustus është tepër i veçantë, vepra ndahet në mënyrë simetrike në dy pjesë kryesore, e para përshkruan fëmijninë dhe rininë e Leverkuehn, rrëfyer në vetë të parë nga një mik i fëmijnisë dhe admirues i tij, Serenus, ndërsa e dyta tregon kusurin. Pikërisht në qëndër të veprës, edhe në kuptimin literal të fjalës, pa asnjë lidhje formale me dy pjesët e tjera, ndodhet kapitulli në formë dialogu i nënshkrimit të paktit me Djallin. Vetkuptohet përse në qëndër.
Kjo është epoka në të cilën nuk është më e mundur të kryhet një vepër në rrugë normale, në kufijtë e devotshmërisë dhe të arsyes, dhe arti është bërë i pamundur pa ndihmën e djallit dhe zjarrin e ferrit nën kusi … - Doctor Faustus
Por duhet theksuar se kjo ndodhi qëndrore ka preçedenca përgatitore: Leverkuhn që fëmijë ishte i magjepsur nga figura e Antikrishtit, e kërkon dhe e dëshiron atë, don t’i japë gjithçka ka të mirë në shkëmbim të frymzimit të përjetshëm muzikor. Preçedenca tjetër - që në të vërtetë është gjëma reale qëndrore, pakti me Djallin është vetem një metaforë - është çfarë i ndodhi të vetmen herë që dashuroi në një takim të rastit me një prostitutë, Esmeraldën, e cila u bë ide fikse e rioshit derisa e shtiu në dorë, e megjithse ajo e paralajmëroi për dëmin që do i sillte marrdhënia seksuale me të, meqë e sëmurë me sifiliz. Leverkuhn nuk i vuri veshin, sikur e kërkoi vetë belanë, bëri çfar deshi duke u infektuar nga mikrobi, nga i cili nuk u shërua kurrë më, e që u bë shkak i zgjimit të gjenialitetit të tij nga përgjumja në formë të sëmundjes mendore të demencës (pasojë rëndom e sifilizit). Pra kihet të bëhet me tezën e njohur: në figurën dhe krijimin e artistit dekadent, sëmundja mendore (alienimi) dhe aftësia krijuese identifikohen ndërmjet tyre. Inçidenti në fjalë i ka bërë vaki pikë për pikë Niçes, edhe nga kjo pikpamje romani në fjalë ka meritën të përzjejë pandashëm ndodhi të vërteta - bërë vaki personazheve të ndryshëm të kulturës - me fiksjonin artistik, gjë që përbën një koktej me efekt artistik shumë të fuqishëm.
Duket qartë që Man matet me Gëten, poetin kombëtar gjerman dhe atë i artit dhe kulturës gjermane, madje edhe i kulturës universale (arti universal është shpikje dhe ambicje e Gëtes), duke e tejkaluar atë si atyrshëm duhet të tejkalojë biri çdo atë, në mos për meritë personale, për meritë të epokës tonë që ka për ambicje të arrijë përtej çdo fundi. Njësoj si në Faustin e Gëtes, bëhet fjalë për idenë e së keqes si pjesë përbërëse e rregullit të botës, pra në këtë rast krijimi artistik për një artist nuk është i mundur veç si braktisje e arsyes dhe bon sensit (borgjez) dhe kthim në origjinë të energjisë tellurike iracionale krijuese, konceptuar si demiurgji arkaike diabolike sakrale. Ndryshimi është se nëse Gëte ati nxit në një farë mënyrë të bëhet një eksperience me të Keqen në mënyrë që të përftohet më pas më tepër urtësi, Man, biri i denjë (edhe i padenjë) i atit, nxit akoma më zi në përputhje me epokën tonë (sa vijnë e nxihen pendët e korbit): që artisti të gjejë fuqinë për krijim të vërtetë, duhet pa tjetër të çmëndet, alienohet, me pasojë të drejtpërdrejtë: shoqëri e sëmurë, kulturë helmatisëse, art i shterpë pa frymë. Pra një Fund i Kulturës në kuptimin më negativ të fjalës, gjë e ilustruar përsosur nga fundi i mjerë i Leverkuhn.
Mbasi humbi dashurinë e të gjithë njerzve rreth tij sipas kushtit të paktit, Leverkuhn kaloi shumë vite duke punuar pa lodhur për ide teknike të reja dhe teori kompozimi novatore që shkallmonin të mëparshmet tradicionale, me arritjen majë dhe përfundimtare të veprës Lamentatio Doctoris Fausti, një oratori (muzikë fetare) që mëtonte të ishte një lloj Sinfoni e Nëntë betoveniane përsëmbrapi, ku është errësira që fiton mbi gëzimin midis jehonave të të qeshurave ardhur prej ferrit. Shumë tregues është fakti që për t’i paraqitur publikut këtë vepër të fundit (në të gjitha kuptimet e mundëshme e fundit), thirri të gjithë të njohurit duke vënë në skenë një parodi të Darkës së Fundit rrethuar nga dishepujt si një Krisht përsëmbrapi: para se të shkojë në ferr sipas paktit, mbajti një fjalim të çuditshëm, enigmatik dhe delirant si lamtumirë e fundit duke rrëfyer paktin që kish bërë me Djallin vite më parë. Mbasi mbaroi fjalën, u ul në piano, hapi gojën sikur deshte të këndonte, por nga buzët i doli vetëm një psherëtimë vajtuese dhe u plandos për tokë.
Nga ky çast e derisa vdiq, vegjetoi për dhjetë vjet rresht i papërgjegjshëm për çfar ndodhte rreth tij, i përkujdesur si një bebe nga të afërmit e tij (saktë fati mjeran i Niçes).
Nuk besoj se ka nevojë më për interpretim.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
